Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.1973, Blaðsíða 10

1 'kvöld flýg ég sem snöggv-
ast norðtur fyrir jökla, til
tveggja lítiUa eyðifjarða, og
kannski kem ég þá aðeins við
hjá kunningjakonu, seon er að
vísu nokikuð löngiu liðin, og
komin undir grœna torfu.
Þorgeirs- og Hvalvatnsfjörð-
ur heita firðirnir. í 'heima-
hreppi 'Grýtubakkahr. stund-
um nefndir Aiustari og Vestari
fjörður, oftast þó sínu stutta
samnefni Firðir, og svo nefnir
Látra-Björg þá í sinni mynd-
riku Ijóðlýsingu er hún segdr:
„Fagurt eir í Fjöcrðum,
þá frelsarinn gefur veðrið blítt
Heyið grænt í görðum,
grös og heilagfiski nýtt.“
Nöfn þeirra ber ekki oft á
góma nú, sumir vita ef til vill
ekki að þeir eru til, aðrir ekki
hvar ,þeir liggja.
Ég lái það engum, sjálfur
hefi ég elkki í kollinum nöfn,
eða legu smæstu f jarða í oíkkar
vogskornu strönd. En þarna
liggja þeir, skerast norðan i
landið, nokkru austan Eyja-
fjarðar.
Þorgeirsfjörðurinn vestar,
alldjúpur og góð höfn kunnug-
um, ef vars leitar af hafi. Hval
vatnsfjörðurinn grynnri, og
líkist meira sveigmyndaðri vík
en firði, og þar brotnar oft
þung úthafsaldan við malar-
kambinn, svo að gnýr hennar
berst langt inn í land.
Við vitum að strax á land-
námsöld var iþarna land num-
ið. Landnáma segir okkur það,
en ekki 'hvar landnámsmaður-
inn bjó. Þorgeir hét hann, og
svo segdr hún okkur ekkert
meira um byiggðfesti í Fjörðum,
og það ríkir nokkur þögn um
fólkið og byggðarlagið um ald
ir.
1 höfuð lamdniáim'smannd'ns
er fjörðurinn vafalaust skirð-
ur, og einnig lágur algróinn
höfði, Þorgeirshöfði, sem skil-
ur þessa bræðrafdrði, og um
leið að nokkru þessar litlu
systursveitir upp frá þeim.
Inn af Þorgeirsfirði liggur
Hóls- og Þönglabakkadalur til
suðurs í fjallgarðinn. Hér er
það ekki fjall eða háls er döl-
um skiptir, aðeins ádn, sem er
oftast ekki í kvið, en getur
vafalaust orðið að skaðræðis
fljóti, þar sem hún fellur eftir
dalbotninum.
Nafnfesti dalsins er við
kirkjustaðinn Þönglabakka að
austan, staðinn Hól að vestan,
þó mun kirkjustaður þeirra
Fjörðunga, sem við nokkuð ör
V eðurbarin
kona úr fjörðum
uggt getum talið fyrstu land-
námsjörðina, hafa átt nolckurn
hluta vestan ár.
Á þessum dal þykir mjög góð
afrétt, og bregzt ekki fallþungi
þess f jár, sem á honum gengur
sumarlangt, og jafnvel innst í
grjótum hans, héldu fjallalömb
in áfram að fitna fram yfir vet
urnætur, ef vel haustaði.
Hér finnum við engan Þjófa
dal, aðeins Afvikið úr botni
hans, skemmtilegt örnefni, en
ekki í hvers manns leið hér. Úr
þessum daladrögum var þó far
inn Einbúi sem kallað var,
milli Fjarða og Látra á Látra-
stiönd við Eyjafjörð stöku
sinnum.
Ti'l suðvesturs úr Hval-
vatnsfirðinum liggur Þverár-
dalur, gróðurrikur neðar, og
fyrr nýttur til slægna, en
skriðuhruninn og ber, er inn-
ar dregur. Affall hans er Þver-
áin, sem fellur i Gilsána, og
með henni S Hvalvatnið.
Dalinn og ána er vel hægt
að hugsa sér ríkjamörk þeirra
fjalljöfranna Lúts að norðan
og Darra að sunnan.
Ég nefndi Hvalvatnið. Við
eigum Fiskivötn, Veiðivötn, Sel
ár og Laxár víða, en Hval-
vatn, o.g engin þjóðsögn.
Hefur þetta vatn haft þá
dýpt fyrr, að hvalvöður gengu
í það? Áttu hindr gömlu Fjörð-
ungar kraft fjölkynnginnar til
að seiða hvali í vatnið?
Eða trúarmátt Látra-Bjarg-
ar, þegar hún knýr á hjá sín-
um himnaföður, og fær lúðu,
fyrir sporðinn alin, eða fjóra
hvali á Knarareyrarfjöru til
endurgjalds fátæfkum bónda
þar, fyrir velgjörð hans við
fátæka förukonuna.
Hvers vegna ekki Hva'l-
fjörður og Hvalffjarðacrvatn?
1 hásuður er svo Leirdals-
heiðin í átt til Höfðahverfis,
og mun það hafa verið fjöl-
förnust leið við aðra sveit úr
Fjörðunum. Að vetrarlagi, þeg
ar skíðafæri, eða rifahjarn
gerði rnunu þó Fjörðungar með
byrðar i fötlium eða á baki oft
'hafa sveigt fyrir Sveigsfjall,
og tekið Trölladal og Grenjárs
dal til Grenivik'ur, en það var
eittlhvað styttri leið milli
byggða.
Há fjöll, klettótt og gneyp
fjöil. Og nú lítum við aðeins til
fjáila í Fjörðum, horfum jafn-
vel örlítið að tengslum fólks-
ins við þau.
Hvar sem þú ert fæddur pg
alinn, tengist þú umhverfi
þínu, litur það öðrum augum
en ókunnugur, Hka bratt og
ögrandi fjallið á ibak við bæ-
inn þinn. Meðan þú ert
enn ekki úr grasi vaxinn, áttu
orðið það takmark, að komast
upp á fjallið.
Jafnvel hæð þína og stærð
mælir þú ekki I sentimetrum,
heldur við ömefni þess og
kennileiti.
Dúlmögnuð fjöll. Ef gull-
kálfurinn og Guð almáttugur
eru undanskildir, beinist trú
og tilbeiðsla fólksins oft til
fjallanna. Ekki aðeins voru
þar heimkynni hollvætta
byggðanna, einnig þaðan
brugðu sér skessur á kreik, ef
þeim varð mannvant eða ann-
ars.
Við sjáum kannski ekki leng
ur hamarinn .upplýstan, 'heyr-
um ef tii vill ekki stnokkhljóð
í hól, eða messusöng frá fagur-
skreyttri kirkju, þar sem dyr
standa opnar og skrýddur
prestur skírir barn fyrir alt-
ari, þó fullyrði ég ekkert þar
um.
Þarna var heimur huldu-
fólksins, hinna góðu granna, ef
ekki var gert á hluta þess.
Þesssj fólks, sem stóð
mönnum mjög framar í tækni
og list. Hin fegurstu klæði og
skartgripir voru frá því komn-
ir yfir þessi raunar ósýnilegu
landamæri.
Fyrir kom og að kynni við
þetita fólik Jledddu til' -S’tundar
ástleika svo líf kviknaði af.
Væri nokkur fjarstæða að álíta
að kynni og samskipti við
þetta fólk hafi gefið umhverf-
inu Mf, ekki sízt í fámenni og
í afskekktum sveitum.
Ég verð þó að gá að sjálf-
um mér, að villast ekki inn í
þessa hálflókuðu 'hulduheLma,
ef ég á að ná háttum til henn
ar vinkonu minnar, sem ég
nefndi í upphafi.
Kannski er ég Mka bæði
klukku- og áttavitalaus eins og
þeir, gömlu Fjörðungarnir.
Þarna þekki ég Bjarnarfjallið,
svipmilkiið og hriikaflegit, stund-
um nefnt Björninn fyrr af
heimamönnum. Það hefur hasl-
að sér völl austan megin Fjarð-
anna iog er sem st'aifii -aff því
nokkrum skugga.
Að vestan systurnar tvær,
Háa-Þóra og hún Lága-Þóra,
enda léttbrýnni og mildari á
svip en Bjöminn eystra.
1 þúsund ár hefdr fólkið
þarna mælt daginn við þessi
fjöll, markað þau eyktamörk-
um frá sínu heima. Láka S þús-
und ár hefur þetta árrisula
fólk gengið út á varidhelluna
fyrir dag, ef velja þurtfti sjó-
eða ferðaveður, hver og einn
eftir þekkingu sinni á háttum
veðurguðanna.
Það mældi skýjafar og vind-
stöðu við fjöllin, leit eftir
rosabaug um tunglið, horfði
eftir bakka í hafinu, og það
hlustaði eftir brimhljóðinu.
Á nokkuð langri ævi eignað-
ist þetta fólk þroskaöa eðlisvit
und, sem ýmist í vöfcu eða
draumi sagði þvi fyrir um veð
ur og ókomin atvik, boðaði
ekki aðsóknin gestkomu eða
stórfrétt, gigtin storm?
Einstaifclingurinn, sem ef til
vill var ekki stafstautandi á
bók, gat þó lesið þetta veður-
kort á sjálfa bók náttúrunnar.
Sá sem ekki þótti stíga í vit-
ið, átti kannski þessa sterku
eðlisvísun.
Þegar Höfðanum sleppir
sem fyrr getur, rís Lúturinn i
öndvegi sínu, þessi veðurbitni
og öldurmannlegi Fjörðungur
með byggðina á báðar hendur,
á meðan það var. Hann man
alla byggðina, fólkið allt í gleði
sinni og sorg.
Um raðir aldanna hefur
hann horft á reyki bæjanna,
þennan lífboða, stíga í átt til
himins, 'hlustað á hljóm litlu
kirkj ukluikknanna, tekið jafn-
vel undir og verið þátttakandd
í gratfarsöng systra og bræðra.
Og víst gæti hann hafa verið
verndari byggðarinnar, þar
sem hann horfir fráneygur, og
nokkuð hvassbrýnn til hafs og
himins. 1 nær þrjá tugi ára
í ÞORGEIRSFIRÐI.