Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.1973, Blaðsíða 13

Höfuðrit
Þórbergs
Framh. af bls. 7
á þvi aö hún er frumlegasta, ein-
keaniiegasta og skemmtílegasta
ævisaga íslenzk og fróöir menn
telja aö hún eigi varla sinn líka I
bókmenntum heimsins. Persónu-
leiki séra Árna er afburða frumleg-
ur og stórkostlegur. Andríki hans
er feikilegt. Hreinskilni hans óviö-
Jaínanleg. Kímni hans frábær.
Sagnaauðgi hans óþrjótandi. Minni
hans óbrigðult. Hjátrú hans ein-
stæð. Viöhorf þessa furöulega
klerks til manna og málefna er svo
einstætt og merkilegt aö manni
finnst sem enginn hafi hugsað
frumlegar hugsanir um þennan
heim þegar maöur kynnist viö-
horfum þessa aldna prófasts. Dóm-
ar hans sem hann hefur ætíö á tak
teinum og listræn spakmæli sem
glóa eins og gimsteinar.
1 þessu mikla ritverki ægir öllu
saman. Þar eru langir sagnaþættir
um ýmsa kostulpga menn eins og
Guömund dúllara og Einar Bene-
diktsson, stórkostlegar krafta-
verkasögur; séra Árni gengur þurr-
um fótum yfir Haffjaröará í rosa-
vexti o. s. frv., skrýtlur um allt
milli himins og Jarðar, óhugnanleg
ar þjóösögur og sagnir um dulræn
fyrirbrigöi, skrímsli og ófreskjur,
kotrosknar grobhsögur og glóru-
ilausar fordómasögur. Allt er þetta
rætt á þann hátt aö viö hljótum
aö hugsa meö sjálfum okkur: Þetta
hlýtur aö vera einkennilegasti og
skemmtilegasti Islendingur sem
nokkurn tima hefur veriö uppi. Þaö
væri efni I langt mál aö ræöa per-
sónugerö séra Arna og inntak ævi-
sögu hans. Þess verður ekki freist-
aö hér, aðeins látiö nægja aö at-
huga hvað skrásetjarinn sjálfur
hefur rr).a. um þetta aö segja: „Mér
virtist þá og virðist ekki siöur nú,
sem séra Árni væri frumlegast
geröur Xslendingur sem ég hef
þekkt, og þaö svo, aö fiestir aörir
koma mér fyrir sjónir eins og grár
hversdagsleikinn, þegar mér verö-
ur á að bera þá saman viö þennan
merkilega klerk.
Þó var hann allra manna lengst
frá því aö vera original eöa sérvitr
ingur, sem svo er kallaö. Hann
haföi engar áberandi kenjar,
hvorkí i hugsun, látbragöi né
breytni, og hann stóð i engu strefi
viö sjálfan sig til aö vera ööruvísi
en annaö fólk............Frásagnar-
gáfa hans var undraverö og ger-
ólík frásagnarhæfileika aiira
annarra manna, sem ég hef þekkt.
Málrómur hans og hreyfingar voru
afburöa persónuleg, oröalag frá-
sagnarinnar oit eins og úr öörum
helmi, og’ ailt frásagnarsviöíö glóöi
i sniiliyröum þegar honum tokst
oezt upp.
......Hann var skáld og vant-
aöi ef til vill þaö eitt í aö vera
storskáld, aö forsjónin haföi ekki
gert hann úr garöi með nægilega
stöönun til aö liggja yfir hinum
tæknilegu vandamálum skáldskap-
ar. En öilum skáldmönnum er sú
list i brjóst lagin aö kunna aö
mikla þau atriöi i frásögn, sem
eiga aö vekja sérstaka eftirtekt.
Og stundum virðist næmi þeirra
svo mikil, aö atvikin sem mæta
þeim I lifinu, veröa mikilíenglegri
og lífrænni fyrir þeirra skynjun og
athygli annarra manna. Þaö er ein
af náöargáfum sniilingsins aö trúa
því sem hann veit aö er lygi."
A árunum 1954—’55 gaf Þórberg-
ur út siöasta stórverk sitt. Þaö var
Sátmurinn um blómiö. Þessi bók
segir frá litilli telpu, bróöurdóttur
konu skáldsins og viöhorfi hennar
til umheimsins. Bók þessi er ein-
stæö i islenzkum bókmenntum og
ólíklegt aö önnur eins bók hafi
veriö skrifuö i öörum löndum. Til-
drög hennar voru líka allt annað en
hverisdagsleg. Einn dag þegar
Sobbeggi afi var aö pára svolitiö á
pappírinn sinn heyrir hann allt í
einu rödd sem sagöi viö hann:
„Hættu að skrifa þessa bók og
skrifaðu bók um hana lillu
Heggu.
Sobbeggi afi kipptist við og
spyr:
„Hver er maöurinn?"
„Ég er hann Gvuö," svaraöi
röddin."
En Sobbeggi afi var tregur til aö
skrifa bók um minnstu manneskju
í heimi. En hann gvuö var ekki af
baki dottinn. Hann sagöi við
Sobbegga afa: „Skriföu san'nii bók
um lif lítillar manneskju í þessum
hájskalega haimi, dálltið ööruvlsi
bók en allir eru aö skrifa á Xslandi
og i öllum heiminum, svolítiö frum
lega bók .... Já, skrifaöu SANNA
bók! Hugsaðu eins og litla mann-
eskjan! Taiaöu eins og hún! Þaö er
sannleikurinn. Sannleikurinn er
öllum starfsmélum æðri. Sannleik-
urinn er öllum listum æöri.
.......Þetta vissi ég nú áður
herra minn. En þaö er sama. Ég
hef ekki hug til að skrifa svona
bók Þaö verða allir vondir viö
mig. Vizkumennirnir mundu segja:
„Þetta er bara fíflaskapur." Starfs-
málamennirnir mundu segja:
„Þetta er bara lygi á starfsmálin?"
Málamennirnir mundu segja:
„Þetta er ekkert mál." Stílmenn-
irnir mundu segja: „Þetta er eng-
inn stíli." Og listamennirnir
mundu segja: „Þetta er engin list."
„Þannig rita þjónar sannleikans,"
svaraði röddin."
Og Sobbeggi afi byrjaði að skrifa
bók um einhverja minnstu mann-
eskju i heimi. En þaö gekk ekki
rétt vel. Hann fann engin orö til
aö lýsa þessari litlu manneskju.
Þegar hann var aö veröa vitlaus
og hélt hann aö væri búinn aö
missa skrifgáfuna hvíslaöi guð allt
I einu að honum: „Geröu eins og
litla manneskjan þegar hún var
litil." Þaö var eins og eitthvaö opn-
aðist 1 höföinu á Sobbegga afa.
Hann gretti sig sinni ljótustu
grettu, beit samaji tönnum og
sagöi: „Asninn ég! AÖ hafa aldrei
dottið þetta i hug i öllum þessum
þrengingum! Alltaf er hann gvuö
einfaldastur og geníalastur."
Og hann hlammaði sér á gólfiö
og fór aö skríöa og buldra eins og
lítiö barn. Fyrst í staö geröist ekki
nokkur skapaður hlutur og Sobb-
eggi afi var farinn aö örvænta yfir
eymd sinni. En þá kom stóra stund
in sem hann haföi beöiö eftir i
marga daga: „Allt í einu og fyr-
irboöalaust glömpuöu fyrstu oröin
og allur tónn bókarinnar eins og
himneskt ljós inn I höfuðið hans
og allt hjartaö I honum, svo aí-
skaplega einföld, svo barnslega
blátt áfram, rétt eins og ~ hann
gvuö hefö stílaö þau fyrir hann:
Litla stúlkan, sem hann gvuö hef-
ur beöið gamla manninn aö segja
frá........“
Hvaö er þaö sem gerðist i huga
höfundarins? Þaö er einfaldlega
þaö aö eftir mikil heilabrot um
inntak bókarinnar lýstur iausninni
eins og eldingu niöur í hann. Und-
irvitund hans haföi allan tímann
veriö aö verki og fundið sína lausn
sem skyndilega brýzt fram. Þetta
tal um guö er aðeins skáldlegar
umbúöir utan um þessa innsæis-
lausn.
Þessi bók fjallar nær eingöngu
um þrjár manneskjur: Litlu mann-
eskjuna, Sobbegga afa og mömmu-
göggu. Litla manneskjan er með
afbrigöum skýr og eölileg, enda
má segja aö höfundurinn smjúgl
blátt áfram inn i hana, geri eins
þar sem allt er fótum troöiö sem
inlegrl merkingu. En hún er jafn-
framt ágætt dæmi um öii börn áö-
ur en hann gvuð fer alveg úr þeim.
Þess vegna hefur hún algiit gildi
þar seim hver maöur sér speglast
sína eigin bernsku og öll þau börn
er hann hefur siðan haft kynni af.
Og þaö er kraftaverk hve Þórberg-
ur hefur getaö lífaö sig inn i hugs-
anagang og tilfinningalif barna.
Og þaö er yndislegt hve honum er
tamt um aö fræöa þau um lífiö
með sínum mikla mannskilningl,
flekklausa heiöarleika og djúpa
skilningi á verðmætum lífsins sem
æöst eru. Þaö gerir hann lika
óspart viö litlu manneskjuna.
Hann er alltaf aö fræöa hana um
allt milli himins og jaröar meö svo
tærum og einföldum oröum aö oft
er éins og hann opinberi okkur
óvæntan sannleika meö einni setn-
ingu. Hvergi kemur persónuleiki
Þórbergs betur fram en í þessari
bók, innsæi hans, mannúö, hrein-
skilni, sannleiksást og dulúö. Still
þessarar bókar er í samræmi viö
efni hennar, mjög einfaldur og
blátt áfram eins og isjálf lind lifs-
ins og barnslega eðlilegur þegar
litla manneskjan talar, því oröfæri
hennar er bókstafiega orðfæri
barna. Enginn hefur leikið þaö eft-
ir aö lýsa börnum á Jafn sannfær-
andi hátt og Þórbergur. Og i börn-
-um er sannleikann aö finna. Þess
vegna finnst mér þessi bók Þór-
bergs fegursta og einlægasta verk
hans. Hann leggur í haria allan
sinn djúpa persónuleika og einfald-
leika hjarta síns án þess að slaka
nokkurn tíma á kröfum listrænna
vinnubragöa. Og þaö er einmitt
þessi tæri einfaldleiki og hrein-
skilni sem viö þörfnumst mest I
okkar þykka og grófa þjóðfélagi
efnishyggju og gróöasjónarmiöa
og hún og tali eins og hún I óeig-
ekki Xiefur praktlskt gagn. Þess
vegna á þessi bók erindi til okkar
allra.
3 dagar í dal
Framh. af bls. 9.
stúlku sem hann ihélt iþéttingsfast
utanum: „Ef iþú ferð frá
mér núna, þá ferðu fyrir fullt og
allt," og hlæja síðan ofsalega.
Hann var ekki hættur þegar við
hurfum á ibraut og vorum engan
veginn ibúnar að jafna okkur þeg
ar þrjár stúlkur gengu framhjá og
ein sagði: „Hann er búinn að
byrgja þetta inni 'í sér í Iþrjú ár.“
Siíkar setningar skilja náttúrlega
bezt konur með okkar menntun.
Þó eru ýmsar hugsanir sem mað-
ur varast að hugsa ti'l enda.
Þar sem enginn
þekkir . . .
Ekki brá okkur þó a'lvarlega í
brún fyrr en við fórum að sjá
fóik sem bar kennsl á okkur. Til
dæmis vildi svo slysalega til að
bróðir skólabróður okkar fyrr-
verandi 'hafði dularklæðzt sem
kaffi- te og súpusali og má reikna
með að svall okkar í heitu drykkj
unum verði afdrifaríkt. En við
gættum þess vandlega að beilsa
emgum og iátast afls ekki taka
eftir neinum kunningjum. Þeir
voru samt orðnir nok'krir sem
höfðu óyggjandi komið auga á
mann 'í mótslok.
Meðal þeirra voru tveir glaum-
gosar, sem komu aðvífandi í víga-
hug næsta ikvöld, rétt bjá dans-
palli Steina spils. Þar sáu þeir
feita og fallega kunninigijakonu
s'ína, skelltu henni og fylgdu
sjálfir eftir; hrópuöu um leið
djörf orð um áætlaðar framikvæmd
ir. Þolandinn virtist mjög ánægð-
ur með þetta 'hnoss, tvö frekar en
eitt. Atriðið vakti mikla athygli
og fór fram úr glæstustu vonum
•mótsgesta. Félagarnir tveir létu
ekki við svo 'búið standa og ann-
ar þeirra bauð Elvíru að troða sér
nú inn í tjaldið 'hjá mér, en því
miður var líti'l alvara bak við orð
'hans, ef marka má af iþví
að skömmu síðar sást bann á
harða spretti 'í kjarrinu é eftir allt
annarri stúiku. Ég sagði þá
við Elvíru: „Ekki veröur á allt
Ikosið."
Líknarstarf
Á förnum vegi rákumt við á
•mann með alpabúfu sem lá í
bnlpri á jörðinni, yfirgef-
inn. Vegna móðurtilfinninga
stumruðum við um stund. Kol-
brúnn yngiismaður lagði okkur lið
óbeðinn og sagði að síkjólstæðing-
urinn væri vonlaus, enda var
hann þá kominn í kuðung. Þegar
ylfingasveitln var tekin á rás til
okkar og við töldum að skjól-
stæðingurinn væri um það bil að
fara yfirum, reis hann skyndi-
lega upp, stóð tígulegur og tein-
réttur frammi fyrir okkur og
spurði: „Hvað var Iþað fyrir ykk-
ur?“ Við þrjú hrökkluðumst I
burt, en ihöfðum ekki langt far-
ið, þegar hjálparmaður okkar var
stöðvaður. Hann bar ekki 'kennsl
á viðmælandann og spurði: „Hvar
höfum við sézt áður?“ Svar: „Ég
vinn hjá þér.“ Svona getur návist
tveggja kvenna með móðurtilfinn
ingar lamað heilastarfsemi yngis-
manna.
Fyrr um daginn hafði land-
græðsluflugvél verið á lymsku-
legu sveimi yfir mótssvæðinu og
óttuðumst við að torfþök
tækju að spretta á viðstöddum
ökutækjum, -ef fræin misfærust I
rokinu. Ekki sáust merki um þetta
í mótslok, en vera kann að af-
leiðingarnar ikomi ekki í Ijós fyrr
en síðar.
Hún kom sá o. s. frv.
Sunnudagurinn varð enn kald-
ari en 'hinir tveir. Það aftraði
ekki Elvíru. Hún lét skrá sig til
víðavangshlaups og þá skildust
leiðir Okkar. Skömmu síðar sást
hópur af kvensum 'hlaupa yfir
stokka og steina og taldi ég að
nú væru þær að hita sig upp. Ég
ætlaði að röita í söluskýli
og k'aupa súkkulaði banda Elvíru
til að nærast á fyrir ’hlaupið eins
og siður er, þegar ég sá bana allt
í einu og spurði hvort hlaupið
væri ekki að byrja. Hún sagði
það búið. Síðar frétti ég að
keppni hefði verið mjög tvísýn
og aö Elvíra 'hefði sigrað fyrir til
stuðlan góðviljaðrar löggu, sem
hefði 'hvergi sparað hróp né köli.
Að launum hlaut hún bikar, sem
við munum síðar drekka kampa-
vín úr, fái ég nokkru ráðið.
Endalok
Síðar sama dag fór fram stór-
fengleg lyftingasýning. Græjurn-
ar voru ikomnar á pallinn, og tepp-
um yafðir áhorfendur og hálfnakt
ir lyftingamenn voru viðbúnir.
Þá steppaði ungur sveinn, á að
gizka tveggja ára, beint að græj-
unum og hugðist jafnhenda. Það
gekk ekki í fyrstu atrennu, en
hvað síðar hefði getað orðið,
vitum við ekki, því hér var hann
fjarlægður.
Um kvöldið snjóaði og þá sáu
allir sitt óvænna. Hljómsveitirnar
voru fluttar inn í tjald og þar
stympuðust dansgestir af hjart
ans lyst í gífurleg-um þrengslum,
bláir og beyglulegir eftir undan-
gengnar þrekraunir og vosbúð.
Eins og þegar var tekið fram
eru slíkar samkomur dæmi sem
gengur ekki upp. Landsmenn vita
þetta inn við beinið en rei'kna
samt af kappi. Það sýnir vel hinn
aðdáunarverða eiginleika þeirra:
að beygja sig ekki fyrir
staðreyndum. Þegar innlent veð-
urfar á 1 hlut verður það að telj-
ast óskiljanlegur hetjuskaur.
Andlitsmyndin
Framh. af bls. 6
in byrjaði að sitja fyrir. Giango-
lini var fríður og glæsilegur.
Hann var ungur. Hann var engu
síður útfarinn í ástarbrögöum en
málaralistinni. Frúin hefði verið
ofurmannleg, ef hún hefði getað
staðizt hann. En það var hún
bara ekki.
— En það erum við sjálfsagt
ekki yfinleitt, eða ‘hvað? Gósseig-
andinn potaði fingri I síðuna á hr.
Biigger og hló.
Hr. Bigger tók kurteislega und
ir þessa kæti hans, en þegar
hann hætti að gera að gamni sínu,
hélt hann áfram sögunni. — Loks
ákváðu þau að strjúka yfir landa
mærin. Þau ætluðu að lifa I Víri-
arborg — lifa á Hurtmore-skart-
gripunum, sem frúin hafði ver-
ið svo forsjál að fela i hand-
tösku. Þeir voru meira en tuttugu
þúsund punda virði og í Vín, á
ríikisstjórnarárum Maríu Tiher-
esíu var hægt að lifa vel á vöxt-
unum af tuttugu þúsundum.
Það gekk vel að undirbúa
flóttann. Giangolini átti vin, sem
sá um allt fyrir þau — máði í
vegabréf undir fölskum nöfnum,
leigði hiesta, sem áttu að bíða
þeirra á meginlandinu og léði
þeim gondólinn sinn. Þau ákváðu
að filýja daginn sem hún sæti fyr-
ir í síðasta sinn. Dagurinn rann
upp. Lávarðurinn kom með konu
sína í gondól, eins og 'hann var
vanur, skildi hana eftir sitjandi á
bakháa fyrirsætustólnum og fór
síðam tll að hlusta á hljómleilka
hjá Galuppi í Misericordia. En
nú stóð kjötkveðjutíminn upp á
sitt hæsta. Jafnvel um hábjartan
daginn gek'k fól'k um með grímur.
Lafði Hurtmore var með grímu
úr svörtu silki — þér sjáið, að
þarna helldur húm á 'henni á
myndinmi. Enda þótt mamninum
henmar væri meinilla við al'lan
þennan óskapagang og læti, þá
vildi hann nú 'héldur tolla í þess-
ari hlægilegu tízku fremur en
vekja á sér athygli með því að
gera það ekki.
Venjulegur búningur herra-
manna í 'Feneyjum þessar kjöt-
kveðjuvi'kur var iheljarstór þrí-
hyrmdur 'hattur, langnefjuð gríma
úr hvítum pappír og síð svört
kápa. Hurtmore lávaröur vildi
ekki skera sig úr og klæddist því
eins og aðrir. Þessi strangi enski
lávarður hlýtur að ihafa íitið ein-
kennilega út í þessu fíflagervi.
Eins og ég sagði, kom lávarður-
inn þeninan morgun i ■•gondólnum
sí'num, með konuna sína. En hún
var með Hurtmoreskartgripina í
litlu töskunni undir kápunni. Og
lávaröurinn sagði alvarlegur,
undir Skrípagrímunni:
„Hinn lærði faðir Martini hef-
ur lofað mér að gera okkur þann
heiður að borða 'kvöldverð hjá
okkur ó mongun. Ég efast um, að
nokkur maður sé færðari en hann
'I tónlistarsölgu. Og ég mælist til
þess, að þú sýnir honum alveg
sérstakan heiður."
— Það getið þér verið vissir
um, lávarður minn. Hún gat varla
leynt æsingnum, sem bún var al-
tekin af. Um Ikvöldmatarieytið á
morgun yrði hún komin langt í
burt — ýfir ilandamærim á harða
spretti eftir veginum til Vínar.
Veslings gamla fiflið! Nei, hún
vorkenndi honum ekki nokkurn
Framh. á, næstu síðu.