Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1974, Síða 14

voru myndir af fólki, sem gerði til
kola i skógi og verkafólki, sem
hvíldi sig eftir máltið úti í náttúr-
unni. Þessum myndum fylgdi svo-
lítið greinarkorn, sem lauk með
þessum orðum: „Hvenær skyldu
íslenzkir myndlistarmenn gera
slikar myndir sem þessar?" Síðar
sá hann ' bókum og tímaritum
myndir eftir Christian Krogh,
sem einnig var af þessum raun-
sæisskóla og hafði djúþ áhrif á
Gunnlaug. Unnt væri að nefna
fjöldann allan af málurum, sem
heyrðu þessum skóla til, eins og
Skagamálarana dönsku, og má vel
minnast á þá í sambandi við list
Gunnlaugs. Stefna þessara mál-
ara átti sér jafn djúpar rætur í
listalífinu og abstraktlistin nú á
dögum.
Gunnlaugur Scheving fluttist
tii Gríndavfkur 1940 og byrjaði að
mála þar. Árín á undan hafði
hann unnið að list sinni í Reykja-
vík, en fjárhagurínn var þröngur.
Þá bauð Sigvaidi Kaldalóns, tón-
skáld og iæknir f Grindavik, hon-
um að dveijast hjá sér og mála.
Upp úr þvf hefst nýtt, gróskumik*
ið timabil f listferli hans, Grinda-
vfk verður honum nærtækt
myndaefni, þorpsgöturnar, húsin,
fólkið. Og þá ekki sízt þorpsbúðin.
1 Grindavík minnti nábýiið við
sjóinn á fyrri daga. Sfðar byggði
Gunnlaugur sér hús í Hafnarfirði
og bjó þar um hrfð. Þar málaði
hann margar smámynda sinna, en
honum þótti gaman að ferðast og
heimsækja vini sfna úti á landi. 1
þessum ferðalögum málaði hann
margar myndir frá Stykkishólmi,
Eyrarbakka, Múlakoti... Mér er
einkar minnisstæð ferð, sem við
fórum saman norður í iand sum-
arið 1962, eins og segir frá, með
nokkrum skáidaleyfum, f Lands-
hornamönnum Guðmundar
Danfelssonar. 1 þessari ferð var
Gunnlaugur oft einn og málaði,
dróst einkum að Kinnarfjöllun-
um.
Siðustu áratugina, sem Gunn-
laugur Scheving lifði, bjó hann i
Reykjavik. Hann lifði og hrærðist
i list sinni, ef svo mætti að orði
komast, gekk upp I málverkinu og
komst i röð fremstu myndlistar-
manna landsins. Máiverk hans
nutu mikillar viöurkenningar sið-
ustu árin og Gunnlaugur Schev-
ing var þakklátur fyrir þær hlýju
viðtökur, sem hann hlaut bæði
heima og erlendis. Hann um-
gekkst vini og kunningja og var
hrókur alls fagnaðar, meðan
honum entist heilsa. Hann hafði
gaman af að vera í þröngum vina-
hópi, segja sögur og tala um list,
en að jafnaði var hann fámáll og
feiminn.
Eitt sinn þegar ég spurði Gunn-
laug um nútímalistina, svaraði
hann:
„Hún er bara nokkuð góð. Ann-
Bóndinn segir þá prestinum allt
af létta og segir svo að síðustu:
„Og nú á Palli ekkert lengur inni,
því óskastundin er liðin.“ „Illa fór
hún óskastundin þín,“ segir prest-
ur. Þá reis bóndinn upp og segir:
„O, nei séra Benjamín, því nú er
Palli mjúkur og hvað eru auðæfi
þessa heims á við heila brenni-
vinshryðju, sem guð sendir manni
pf sínum kærleik frá himni of-
an?“
Jú, listin í dag er fín — en
slank,“ hélt Gunnlaugur áfram.
„Ég skal útskýra betur fyrir þér
orðið slank. Það merkir grannur á
íslenzku. Og það er bara fínt á
dönsku, mundu það. Ég held mik-
ið upp á suma nútímamálara —
Léger, Picasso, Miro, Juan, Gris
og fleiri. En hreinir abstraktmál-
arar eins og Kandinsky, Herbin
og Mondrian falla mér síður í geð.
Mér finnst abstraktion ekki list,
heldur aðeins hluti af listinni —
segðu ekki afstrakt, það minnir
mig alltaf á aftrekt.
ars hafa viðhorf manns til málefn-
anna mikið að segja. Margir eru
gramir yfir listinni og geysilega
kröfuharðir og menn segja oft að
fidusar og glanskúnst séu i meiri-
hluta. Maður var ákaflega strang-
ur í gamla daga, þegar maður var
ennþá óþroskaðri og verri en í
dag. Þá umgekkst maður unga
menn, sem hnykluðu brýrnar. Og
f dag eru menn kaldir og útbýta
ísmolum sannleikans ofan f háls-
mál hinna útskúfuðu. En þessu
ergelsi er ofaukió. Sviplaus list er
algerlega normalt fyrirbæri, góð
list undantekning frá reglunni.
Og þegar maður sér góða list,
verður maður glaður og hissa likt
og maðurinn fyrir austan, sem
lenti i brennivinshryðjunni á heið
inni forðum. Þú hefur efalaust
heyrt talað um kraftaverk. 1 min-
um gömlu átthögum rigndi stund-
um áfengi. Og stundum voru sagð-
ar sögur við flatningsborð og i
lambhúskofum, svona til sjós og
lands. Þær voru vist ekki allar
eftiröpun og náttúrustælingar,
svo að ég held, að þú sem nútima-
maður gælir afborið að heyra
einaslika
Einu sinni var bóndi á bæ.
Hann hét Páll. Hann var nokkuð
drykkfelldur, heldur fátækur,
nokkuð laus i rásinni, en gaman-
samur. Þegar hann var unglingur,
hafði hann kynni af huldufólki,
og ijúflingur gaf honum óska-
stund. Þess vegna hafði bóndinn
fyrir orðtak: „Þaðvildi ég að Palli
yrði ríkur.“Enhannhittialdrei á
óskastund sína og varð ekki ríkur.
Og svo liðu árin. Þá var það, að
bóndi fór eitt sinn í kaupstað. Það
var heitt i veðri og á bratta að
sækja. Nú dettur bóndanum i
hug, að mikið væri gott að fá
brennivínslögg, þegar hann er
kominn upp á heiðarbrúnina.
Hann segir við sjálfan sig: „Það
vildi ég að nú rigndi brennivini."
Þá hitti hann loks á óskastund
ljúflingsins. Og bóndinn fórnaði
höndum til himins og brennivínið
flaut í lófana, en hann saup
drykkinn alls hugar feginn. Síðan
hélt hann áfram ferðinni. En er
hann kom niður af heiðinni og í
fjörðinn, þar sem honum var
ætlað að verzla, rann á hann
höfgi og lagðist hann fyrir
og sofnaði. Þetta var stutt frá
prestssetri. En fólkið á bæn-
um sá til ferða bóndans og
bar kennsl á hann. Nú hverfur
hann fólkinu sýnum og fer prest-
urinn út fyrir túnið og finnur
bónda sofandi upp við þúfu.
Presturinn vakti hann og sá þá, að
hann var drukkinn. „Þú kemur
fullur af heiðinni," segir prestur.
grein um Gunnlaug Scheving sex-
tugan, að Asgrimur Jónsson hafi
verið „einn fyrstur manna að
dásama snilld hans.“ „Scheving
fer fram úr okkur öllum," sagði
Ásgrimur við Ragnar. Hann bætir
þvi við að Gunnlaugur hafi verið
nánasti vinur Jóns Stefánssonar
síðustu árin, sem hann lifði. „Jón
fór ekki dult með að hann teldi
Scheving einn stórbrotnasta mál-
ara, er hann hefði kynnzt," segir
Ragnar Jónsson.
Landalagsmyndir Asríms voru,
eins og kunnugt er, mjög skyldar
þeirri lotningu fyrir fegurð
náttúrunnar og landinu, sem er
einkennandi fyrír skáldskap
Steingrims Thorsteinssonar og
annarra rómantiskra skálda,
„sem mér finnst hafa tekið upp
þráðinn frá Jónasi Hallgrims-
syni,“ sagði Gunnlaugur. „As-
grimi var einkum hugleikið að
seiða fram það, sem var fagurt og
ósnortið i landinu. 1 myndum
hans er yfirleitt gott veður og
mikil birta. Hann er sprottinn úr
jarðvegi impressjónismans. Þang-
að sótti hann liti og ljósbrigði,
ekki síður en i landið. Island,
Mnoet, Cézanne og van Gogh
voru hans fyrirmyndir."
Impressjónisminn er talinn upp-
haf nútímalistar, hann hófst
kringum 1870—’80. Hann var
naturalískur, náttúrueftirlíking,
en nýjabrumið er í því fólgið að
málararnir nota hreinni og sterk-
ari liti en áður. Ur þessari
náttúrueftirlíkingu sprettur
abstraktlistin, „en ekki dettur
mér í hug að impressjónistar eins
og van Gogh, Cézanne og Gauguin
hafi séð fyrir um þessa þróun eða
hefðu orðið ánægðir með hana, “
sagðj Gunnlaugur.
Þegar Gunnlaugur Scheving
kom heim frá námi, voru fá hús á
Islandi, sem ástæða var til að
mála, og þá helzt litlir sveitabæir,
sem voru eins og þústir í stórri
landslagsmynd. Gunnlaug langaði
sfzt af öllu til að mála landslags-
myndir. Honum fannst það eins
og að koma að berjalyngi, þar sem
áður hafði verið krökkt af berjum
og nóg að tína, en nú var ekki um
annað að gera en leita að nýju
lyngi. Og hann valdi fólkið. Hann
hafði mesta ánægju af að mála
myndir affólkienþóekki andlits
myndir, heldur fólk að störfum.
Þegar hann var á Hofi í Vopna-
firði, var hann sendur á engjar.
Þær voru svo langt frá bænum, að
ekki þótti borga sig að fara heim i
mat, svo að fólkið hvíldi sig, þar
sem það var úti á engjunum. Hon-
um þótti skemmtilegt að vera úti
allan daginn. Það var einhverju
sinni, þegar hann var að borða, að
hann fann rifrildi af blaði, sem
hafði verið sett utan um flösku
eða mat, sem fólkinu hafði verið
fært á engjar. A þessu rifrildi
Nei, nútimalistin er hreint ekki
sem verst. Annars lenti ég á vit-
lausu plani þar. Ég fékk einhvern
veginn þá hugmynd, að nútíma-
listin væri vísir að einhverju stór-
kostlegu. Þú kannast við þetta.
Það er likt og trúlofun. Maður
gerir sér ekki grein fyrir öllu
baslinu, sem síðar kemur á dag-
inn. Ég hélt sem sagt, að ný-
klassík, hrein og sterk, væri í upp-
siglingu og að nútíminn mundi
skila stórfelldum verkum, eitt-
hvað likt og Assyríumenn, hinir
fornu Egyptar, Michelangelo og
Donatello. En þetta voru skýja-
borgir, þó að Pcasso og Léger
héldu merkinu átt. En á eftir
þeim, eða samtímis, birtust hugs-
uðir eins og Kandinsky og
Mondrian, miklir spekingar, en
leiðinlegir listamenn að mfnum
dómi. Mér finnst eldmóðurinn
sem maður fann i verkum Léger
og Picasso vera horfinn úr list-
inni. Hún er horfin að artistiskum
vangaveltum. Geometrisk
abstraktion var orðin heldur dauf
og útslitin, áður en hún var yfir-
gefin. Ljóðræn abstraktsjón og
tassismi tóku við. Það var ágæt
tilraun að endurnýja málverkið,
en mér finnst hún vera að falla
um koll. Poppið er heldur leiðin-
legt, en það er ekki að efa, að
einhverjir hugsuðir geti komið
því á fram færi við heimsviður-
kenninguna. En það eru til
dásamleg verk i nútimalistinni,
oft eftir einhverja menn, sem
fara sínar eigin götur og stundum
einhverjar utan meginstraumsins
í nútímalist. Rousseau, Miro,
Chagall, Salvador Dali, og fleiri
eru hver á sína vísu ákaflega
skemmtilegir málarar.
Mér finnst stefnur i nútima-
málaralist ósköp leiðinlegar og
allar þessar aðvaranir um, að það
megi ekki gera þetta eða hitt. Það
má ekki líkja eftir náttúrunni.
Það má ekki segja sögu í mynd,
ekki vinna að táknrænni list. Mað
ur má ekki vera „litterer", ekki
túlka pólitík eða trú af neinu
tagi. Listin á að vera óhlutkennd
og óháð öllu — nema sjálfri sér.
Menn eins og Léger, Picasso og
Miro eru einhvern veginn fjöl-
breyttari en frumherjar abstrakt-
listar eins og Mondrian, Herbin
og Kandinsky. Mér er nær að
halda, að það liggi betur á þeim.
Það er talað um, að nútímalist
eigi að vera abstrakt og sú list sé
einhvers konar frelsun undan
áþján og kúgun þessarar gömlu
listar. En mér fyrir mitt leyti
finnst abstraktsjónin áþján og af-
neitun, nokkurs konar svelti: ég
held upp á rómantik, natúra-
lisma, ég vil vera sentimental. Ég
elska stef nuleysi og lauslæti í list-
inni. Ég hef ánægju af
symbólisma, draumum og
súrrelisma og sveitarómantik.
Sem sagt: ef ég ætti að aíneita
öllu þessu og neita mér um að
mála ský á himni, fjall eða tungl,
þá gæti ég ekki málað. Eg legg
ofar öllu öðru áherzlu á vondan
smekk. Án hans væri ég ekki til,
eða réttara sagt: ég mundi fá
hægt andlát af tómum leiðindum.
Eg er ekki að boða neina trú eða
kenningu með þvi að segja þetta
við þig og ég fer þess ekki á leit
við nokkurn mann, að hann sé
mér sammála hvað þetta snertir.
En það, sem kallað er góður
smekkur, hefur smám saman orð-
ið i minum augum eins og ein-
hvers konar rolukast þeirra sem
vilja tolla í tízkunni.”
Eg spurði, hvort hann vildi ekki
„tolla I tizkunni".
„Jú endilega,” svaraði Gunn-
laugur, „svo lengi sem mig lystir,
en ekki lengur. Ég er ekki að
binda mitt trúss við eitthvað, sem
aðrir eru að elta, ef ég sjálfur er
orðinn leiður á þvi.“
„Ertu leiður á nútímalist,"
spurði ég.
„Nei, en ég er leiður á mörgu,
sem er gert í hennar nafni. Ég heif
mikið uppáhald á henni og hef
lært mikið af góðum og miklum
listamönnum nútimans. Þeir eru
dásamlegir, þótt ýmsilegt megi að
þeim finna. Þeir eru alveg jafn
góðir og miklir, þó að þeir séu
ekki alfullkomnir. En nútiminn
framleiðir svo mikið af hvers-
dagslegum verkum, sem eru
hvorki góð né vond. Og maður
verður svo hundleiður á þessu,
vegna þess að þvi er ýtt að manni
með frekju og væmnu lof|i. Og ég
kalla það góðan smekk að taka
undir alla lofrolluna, þvi það þyk-
ir fínt hjá intelligensiunni að
vera á sama máli. En ég vil ekki
taka undir þetta lof, því mér
finnst það vera óverðskuldað með
öllu og þar með liggur ekki annað
fyrir en aðhyllast sinn vonda
smekk með sveitarómantik og
rimnakveðskap með löngum són
og rykkjum."