Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1976, Síða 2

Hiilda Valtijxdúttir rœðir ri<) ÞÓR JAKOfíSSON veömfræöiuij,
sem starfar ri<) eeöiirfrœöiriirinsákiiir í Kanada
Þ6r J akobsson
Veður og veðurfar hefur
löngum haft mikilvæg
áhrif á afkomu íslendinga,
bæði til sjávar og sveita, þð
auðvitað enn meiri og al-
mennari áhrif áður fyrr en
nú orðið. Sama gildir
eflaust um aðrar þjóðir
heims. Þ6 er til efs að
veðrið sé nokkurs staðar
eins vinsælt umræðuefni
og hérlendis, enda veðrátta
óstöðug og síbreytileg.
Menn ræða sín á milli um
rigninguna í gær eða sólar-
glennuna f morgun og
hverjar horfurnar séu
hinn daginn. Og allir vita
sínu viti upp á gamla mát-
ann.
Áður fyrr var það dag-
legur þáttur f lffi manna
að gá til veðurs og voru
menn misjafnlega veður-
glöggir. Þá var ekki stuðst
við vfsindalegar athuganir
heldur ályktanir dregnar
af fyrri reynslu eða „sjötta
sansinum“ svokallaða. Ský
voru skoðuð og blikur á
lofti og kvöldroði og
morgunroði sögðu sitt.
Sumir fengu líka gigtar-
sting og vissu þá hverslags
veður var í nánd.
Veðurfræði er ekki
gömul vísindagrein, í
mesta lagi 100 ára og veru-
legur kippur kemur ekki í
þróun hennar fyrr en með
fjarskiptunum, en nú
fleygir henni fram. Gervi-
tunglum er skotið á loft til
að fá skýjamyndir og eru
þau gott hjálpartæki f sam-
bandi við veðurspár
varðandi lægðir. Nú á
síðustu árum er mikið
stuðst við tölvur við alls-
kyns útreikninga í sam-
bandi við veðurfar því f
þessarri grein ku vera
feykimikið um tölur.
Þrátt fyrir mikið skraf
manna á meðal og almenn-
an áhuga á veðrinu, eru
menn ef til vill ekki vanir
því að hugsa um veðurfar f
stærra samhengi — hverj-
ar séu orsakir veðurfars-
breytinga — hvað miði
rannsóknum úti í heimi á
veðurfari hér á jörðinni —
og hvort veðurspár geti
orðið áreiðanlegri eða
muni ná til lengri tfma í
náinni framtfð.
Nýlega voru stödd hér á landi
dr. Þór Jakobsson og kona hans
Jóhanna Jóhannesdóttir ásamt
börnum sfnum. Þór stundaði
veðurfræðinám í Noregi, í Ósló og
Bergen en fluttist að námi loknu
til Kanada og varði doktorsritgerð
sina við McGill-háskólann í
Montreal. Síðan hefur hann starf-
að við Rannsóknardeild Veður-
stofu Kanada (The Atmospheric
Environment Service) í Toronto.
Á vegum veðurstofunnar í
Toronto starfa 700 manns, 600 við
veðurþjónustustörf en um 100
manns við rannsóknardeildina.
Þar af eru 50 vísindamenn og
sérfræðingar á ýmsuin sviðum
sem að veðurfræði lúta, s.s. loft-
mengun og veðurspám til lengri
eða skenmri tíma svo nokkuð sé
nefnt.
Þór, svo að við byrjum á byrj-
uninni: Hvað er eiginlega veður-
far?
Hugtakið veðurfar táknar
meðalástand andrúmsloftsins og
eru þar með talin frávik, sveiflur
og hreyfingar miðaðar við meðal-
lagið. Á veðurfar má líta á
tvennan hátt. Annars vegar er
það eins konar landfræðileg
lýsing byggð á athugunum
margra ára. Hins vegar er veður-
far jarðkúlunnar eðlisfræðileg
heild, þar sem veðrið á hverjum
stað frá degi til dags er ekkert
nema hverful stundarhegðun loft-
hjúpsins í veiðleitni hans til að
fullnægja láréttri og lóðréttri til-
færslu á efni og hreyfi- og hita-
orku. Hér reynir því á skilning á
tiltektum andrúmsloftsins um-
fram það; sem einskær lýsing get-
ur gefið.
En hverjar eru þá orsakir
veðurfarsbreytinga?
Orsaka veðurfarsbreytinga þarf
að leita út fyrir andrúmsloftið
sjálft og gildir því annað um þær
en daglegar breytingar eins og
gangi lægða og hæða frá degi til
dags. Orsakirnar hljóta að vera af
ýmsum toga og mætti skipa þeim í
tvo meginflokka, innri ferla og
ytri. Innri ferlar eru víxláhrif
andrúmslofts og úthafanna, íss á
höfum úti og á þurru landi yfir-
borðs meginlandanna og jafnvel
lifandi náttúru. Þetta er býsna
flókið kerfi, sem við getum kallað
veðurfarskerfið.
Hverjir eru ytri ferlar?
Meðal ytri ferla má telja
jarðeðlisfræðilegar breytingar
utan þessa veðurfarskerfis, sem
eru þá ýmist af jarðneskum eða
himneskum toga spunnar, ef svo
mætti segja, af manna völdum eða
náttúrulegar. Áhugi er talsverður
á hugsanlegu samhengi sólarat-
burða annars vegar, svo sem sól-
areldgosa og breytinga á geislun
og orkuflutningi með svonefnd-
um sólarvindi og hins vegar
veðurbreytinga hér á jörðu niðri.
Sjálfur er ég við annan mann að
dútla að vinstrihandarverki á
þessu sviði og byggjum við
athuganir okkar á gögnum um
breytingar á segulsviði og enn-
fremur þykkt andrúmsloftsins.
Til ytri ferla teljast líka áhrif af
völdum agna eftir meiri háttar
eldgos, en það er tilgáta sumra að
gosaskan hafi tilfinnanleg áhrif á
geislunarbúskap jarðar eða örvi
skýjamyndun og úrkomu til
muna. Aukning koltvísýrings i
andrúmsloftinu vegna oliu-
brennslu siðan í upphafi iðn-
væðingar á siðustu öld er mörgum
áhyggjuefni, þar sem enn frekari
aukning gæti valdið veðurfars-
breytingum.
Fleiri spennandi spurningar
um ytri ferla mætti telja, en nær-
tækasta verkefni veðurfræðinnn-
ar er þó að mínum dómi að kom-
ast til botns I samspili innyflanna
I dýrinu, hinna innri ferla veður-
farskerfisins, en þeir eru lík-
legastir til að valda árstiða-
sveiflunum, styttri veðurfars-
sveiflum.
Hver er áhrifamestur meðal
innri ferlanna?
Umfangsmiklar rannsóknir
fara nú fram á vlxláhrifum lofts
og hafs og hefur samhengið verið
kannað milli stórra svæða.á höf-
um úti, þar sem frávik frá meðal-
lagi yfirborðshita er teljandi og
langvarandi, og hringrás
andrúmsloftsins hins vegar. Eng-
inn vafi er á þvi að þessi frávik
sjávarhitans hafa gagnger, áhrif
og vel gæti verið að orsakanna að
afbrigðilegu veðurfari á Islandi
sé stundum að Ieita til sjávarhita
við miðbaug jarðar í Kyrrahafi
3—6 mánuðum áður. Eitt af
verkefnum okkar við veðurstofu
Kanada er einmitt að athuga
þetta samhengi og höfum við til
þess gögn um háloftin, veður og
sjávarhita á norðurhveli jarðar
siðasta aldarfjórðung.
Hvað um haffsinn?
Annar mjög mikilvægur innri