Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1976, Blaðsíða 9

/ / /
undirstúka
skjaldkirtili
fc^heiladin
m^rgurinn
hóstarkirtill
Hinar nýju kenningar um
ellihrörnun taka mið af breyt-
ingum, sem verða i heilanum,
i lokuðum kirtlum og á ónæm-
iskerfinu. Fullvíst þykir, að
„klukkan", sem stjórnar þvi
hvernig maðurinn eldist, sé í
undirstúkunni og „stjórn-
kirtli" likamans, heiladinglin-
um. Með aldrinum minnka
svonefnd boðefni eins og
dópamin. Við það verður
keðjuverkun: Undirstúkan hef-
ur þá áhrif á hormón frá heila-
dingli, sem stjórna ýmiskonar
líkamsstarfsemi Siðan Ijóst
var að undirstúkan væri
stjórnstöð mikilvægustu starfa
likamans, hefur athygli vís-
indamanna mjög beinst að
henni.

Er hægt að seinka „klukkunni”, sem innbyggð er í mannsheilann og stjómar
hrömun líjfæranna? — Eftir Gene Bylinsky - Jðn 0. Edvald þýddi
Til skamms tima hefir árangur af leit manna
að orsökum ellihrörnunar verið næsta litill og
litil von hefir virst vera til þess aS mönnum
tækist nokkurn tima að skilja eðli hennar. Enn
minni likur hafa þótt vera fyrir þvi, aS unnt
reyndist aS vinna gegn henni. Margar kenning-
ar hafa veriS settar fram um orsakir ellihrörn-
unar og hafa sumar þeirra veriS villandi. Svo
virSist sem visindamenn i ýmsum greinum
vísinda hafi taliS sér skylt aS leggja orS i belg
og setja fram kenningar um orsakir ellihrörnun-
ar, einkum eftir aS þeir fóru aS skynja nálægS
herínar sjálfir. Eftir heimsstyrjöldina siSari setti
eSlisfræSingurinn Leo Szilard fram þá kenn-
ingu, aS ellihrörnun stafaSi af skaSlegri geisl-
un. Þeirri kenningu hefir veriS hafnaS. Efna-
fræSingurinn Leslie Orgel, sem hefir unniS aS
rannsóknum á upphafi llfsins, setti fram kenn-
ingu um „villuslys". Hann hélt þvlfram, aS
villureSa gallar f gerS kjarnsýrusameinda
(DNA) hlaSist upp f frumunum og valdi aS
lokum hrörnun þeirra og þá Iffverunnar um
leiS. Þeirri kenningu hefir einnig veriS hafnaS.
LtffræSingar hafa reynt aS sanna, aS tfma-
skyn f frumunum sjálfum (frumuklukka) orsak-
aSi ellihrörnun f öllum Iffverum, allt frá smæstu
örverum til manna. Sú kenning, sem lagSi
áherslu á frumurnar sjálfar, varS til þess aS
auka neyslu á E-vftamfni, sem er taliS auSvelda
frumunum aS losna viS úrgangsefni, er nefnist
lipofuscin. Úrgangsefni þetta reyndist vera
skaSlaust. Þvf hefir þessi leiS til lausnar gát-
unni einnig endaS f blindgötu. „Rannsóknir á
ellihrörnun eru svo illa afmarkaS rannsókna-
sviS, aS ungir vísindamenn forSast þá grein
eins og pestina. Ganga verSur á eftir þeim meS
grasiS f skónum til aS afla greininni nýrra
starfskrafta," var haft eftir Nathan W. Shock,
forstöSumanni Baltimorestofnunarinnar. i)
Nú hafa margir hæfir menn lagt þessar rann-
sóknir fyrir sig og jafnframt hafa þær boriS
aukinn árangur. Þó aS miklum fjármunum hafi
ekki veriS variS til þeirra enn, hafa vfsinda-
menn viS Baltimorestofnunina og aSrar kunnar
rannsóknastofnanir náS mikilvægum árangri.
Rannsóknir þeirra eru samt svo nýjar af nálinni,
aS þær hafa ekki komist á forsfSur blaSanna
enn. Rannsóknir þeirra hafa beinst aS tveim
mikilvægum þáttum í starfi Ifkamans, innkritl-
unum og ónæmiskerfinu. Svo virSist sem þar
sé aS leita orsakanna til hrörnunarsjúkdóma
ellinnar. MeS þvf aS hafa áhrif á þessa þætti f
tilraunadýrum, hefir þeim tekist aS lengja æfi-
skeiS þeirra.
Leggja ber áherslu á þaS, aS takmark þeirra
er ekki aS skapa samfélag, þar sem ellihrumir
öldungar eru f meirihluta, heldur aS lengja
þann hluta æfinnar, sem menn njóta fullrar
heilbrigSi og óskertrar starfsgetu. Takist þaS,
tekst jafnframt aS lengja áskapaS hámarksæfi-
skeiS mannsins.
heilbrigð líffæri
hrörna ekki
Sfaukin vitneskja hefir leitt til þess aS menn
eru farnir aS Ifta hrörnunarsjúkdóma ellinnar
öSrum augum en áSur. ÞaS er til dæmis orSiS
Ijóst, aS Ifffæri manna hrörna ekki aSeins
vegna þess aS þeir eldast. Sá misskilningur
stafar af þvf aS Ifffæri, sem valin hafa veriS til
rannsókna, hvort sem þau hafa veriS úr mönn-
um eSa tilraunadýrum, hafa venjulega veriS
sjúk. Þvf hefir mjög veriS haldiS á lofti, aS
heilafrumur deyi meS aldrinum, en þaSer
engan vegin algild regla. ÞaS er haldur ekki
algild regla aS líkaminn framleiSi minna
testosterón (kynhormón) meSaldrinum. Ekki
verða ellimörk séS á heilbrigSu hjarta og gömul
lifur virSist jafnhæf til aS hreinsa vfnanda úr
Ifkamanum og ung lifur.
Þegar viS stöndum frammi fyrir þeirri gömlu
gátu hvers vegna menn eins og Adenauer eSa
Churchill gátu axlaS byrSar forystunnar á þeim
aldri, sem einkennist oft af ellihrörnun, verSur
svariS þaS, aS þeir voru heilbrigSir þó aS margir
jafnaldrar þeirra væru orSnir sjúkir. Þeir voru
heilbrigSir vegna þess, aS þeir höfSu erft inn-
kirtlakerfi, sem hélst f jafnvægi og ónæmis-
kerfi, sem brást ekki, þó aS þeir væru orSnir
aldnir aS árum. ÞaS táknar einfaldlega aS
hrörnunarsjúkdómar ellinnar séu bein afleiSing
af hrörnun þessara tveggja þátta.
Jafnframt þvf sem meSalaldur manna hafur
hækkaS, hefir áhugi á orsökum ellihrörnunar
aukist. Framfarir f læknavfsindum hafa lengt
meSalæfi manna. ÁriS 1900 var meSalæfi
bandarfskra karla 46,2 ár en kvenna 48,3 ár.
Nú er meSalæfi bandarfskra karla 68,3 ár en
kvenna 75,9 ár. Lengri meSalæfi stafar meSal
annars af þvf, aS tekist hefir aS sigrast á
ýmsum smitandi sjúkdómum. En lengri meSal-
æfi dregur einnig dilk á eftir sér. Þeirra sem lifa
lengur bfSa aSrir sjúkdómar, eins og gigtarsjúk-
dómareSa þaSsem Hamlet kallaSi: „þúsund
ákomur, sem holdið hefir hlotiS f arf." Þvf hefir
verið haldið fram, að með þvf að lengja Iff
manna hafi visindin aukið þjáningar mann-
kynsins þvf að um leið hafi ýmsir hjarta og
æðasjúkdómar og krabbamein komist f fremstu
röð sem dánarmein.
Þeir sem rannsakað hafa orsakir ellihrörnun-
ar, eru sannfærðir um það, að vænlegasta
aðferðin til þess að vinna bug á þeim sjúkdóm-
um, sem eru nú orðnir slfkir ógnvaldar, sé ekki
sú að ráðast gegn þeim hverjum fyrir sig. Sú
aðferð geti aðeins bætt nokkrum árum við
þann tfma, sem menn fá að lifa misjafnlega
hrumir og þjáSir. MarkiS ætti frekar aS vera að
lengja það skeið æfinnar, sem menn njóta
fullrar heilsu og óskertrar starfsgetu. Þvf marki
verSur aðeins náS meS þvf að sigra ellisjúkdóm-
ana f heild, lengja þann tfma, sem Ifkaminn
nýtur eðlilegra varna gegn sjúkdómum.
Roy L. Walford, kunnur meinafræðingur og
forystumaður ( rannsóknum á hrörnunarsjúk-
dómum, heldur þvf fram, aS læknavísindin séu
á krossgötum án þess að þau geri sér það
fyllilega Ijóst eða viðurkenni þaS. „Ef viS get-
um ekki sigrast á hrörnunarsjúkdómunum,
hlýtur aS koma á þvf aS framfarir f læknavfsind-
um stöSvist þegará heildina er litið, þó aS þaS
eigi ekki við f einstökum tilvikum. GóSurór-
angur hefir þegar náðst f baráttunni við marga
meiriháttar sjúkdóma og viS getum ekki vænst
neinna stórsigra á þvf sviði á næstunni. Þvl
verSum viS nú aS beina athyglinni aS orsökum
og eSli hrörnunarsjúkdóma ellinnar."
Walford hefir teiknaS Ifnurit yfir æfilengd
manna á ýmsum tfmum til aS sýna hvers sé aS
vænta aS hans áliti. Sá hluti æfinnar, sem
menn eru f fullu fjöri, lengist. SfSustu tfu
hundraSshlutar þeirra sem IfnuritiS sýnir, verða
enn ellihrumir en þar sem mannsæfin verSur
lengri, lækkar hlutfall ellihrumra einstaklinga í
heildarfjöldanum. „Lfffræðilega getur martröS-
in um hlutfallslega fjölgun ellihrumra öldunga
ekki orðið aS veruleika," segir Walford.
Yfirstjórn heilans
Eins og oft verSur viS vfsindarannsóknir,
hafa margar merkustu uppgötvanirnar á eSli
ellihrörnunar komiS fram sem aukageta viS
aðra rannsóknir, f þessu tilviki rannsóknir á
rafefnalegri stjórnun ( heilanum. Undanfarin 20
ár hefir þekking manna á svonefndum „boðefn-
um" f heilanum aukist mjög, noradrenalfni,
dópamlni og serótónfni, efnum sem flytja boS
milli taugafrumna og hafa mikil áhrif á alla
hugsun og athafnir, allt frá geðbrigSum til
vöðvahreyfinga.
Áhrif þessara efna á ellihrörnun verða um tvo
hluta heilans, sem liggja nærri hvor öðrum,
stúkuna (thalamus), sem stjórnar vöðvahreyf-
ingum og undirstúkuna (hypothalamus), sem
stýrir „stjórnkirtli" Ifkamans, heiladinglinum.
Frá heildadinglinum berast hormón, sem
stjórna efnaskiptum, vexti og æxlun. Aðrar
stöðvar f undirstúkunni stjórna svengd og
mettun, Ifkamshita, vökvajafnvægi, blóSþrýst-
ingi, hjartslætti og mörgum öSrum störfum
Ifkamans.
Þegar Ijóst var að undirstúkan væri stjórn-
stöð mikilvægustu starfa Ifkamans, var farið aS
kanna hvern þátt hún gæti átt f ellihrörnun.
Rannsóknir á Parkinsonsveiki bentu til þess aS
efnin, sem flytja boS milli taugafrumnanna,
kæmu þar viS sögu.
Parkinsonsveiki einkennist af ósamræmi f
vöðvahreyfingum og virðist á einhvern hátt
vera ótfmabær ellihörnun. Á miSjum sjöunda
áratugnum varS það Ijóst, aS eitt einkenni
Parkinsonsveikinnar var skorturá boðefninu
dópamfni. Nokkrir þeirra sjúklinga, sem fengu
stóra skammta af L-dópa, en það efni notar
Ifkaminn sem hráefni f dópamfn. gátu staðið
upp úr hjólastólnum og gengið óstuddir. Strax
og mönnum varð Ijóst, hversu mikil áhrif dópa-
mfn hafSi á stúkuna og vöðvahreyfingar, var
fariS aS kanna hver áhrif þaS hefði á undirstúk-
una.
Gamlar mýs
verða ungar aftur
Nú hefir nokkrum ungum bandarfskum vfs-
indamönnum tekist aS sanna aS þau áhrif eru
veruleg. Þeir hafa einkum gert tilraunir á mús-
um, vegna þess aS efnafræði músarheila er svo
Ifk efnafræði mannsheila, aS músum hefir
stundum veriS líkt viS smámenn. LfffræSingur-
inn Caleb E. Finch og samstarfsmenn hans hafa
komist aS þvf aS þegar mýs eldast, verða
áhrifamiklar breytingar f efnaskiptum boSefn-
anna. Einkum er áberandi aS dópamfn tæmist
úr undirstúkunni og grunnhnoSum stúkunnar.
Þeirri spurningu er enn ósvarað, hvers-
vegna sumir eru búnir að vera um sjötugt,
en aðrir, þar ð meðal de Gaulle, sem sést
hér á myndinni á efri árum sfnum,
Adenauer og Churchill — voru leiðtogar
þjðða sinna á gamals aldri.
Meðal vfsindamanna, sem rannsaka öldrun
er Georges Cotzias. Með lyfinu L-dopa hef-
ur hann gert merkilegar tilraunir á mús-
um.
/