Lesbók Morgunblaðsins - 30.01.1977, Qupperneq 6

Hjónin Brlet Bjam-
héSinsdóttir og
Valdemar Ásmunds-
Son ásamt börnunum
Laufeyju og HéSni.
Haustið 1887 var auglýst í Reykjavík, að kona ætlaði að
halda fyrirlestur UM HAGI OG RÉTTINDI KVENNA. Að þessu
brostu margir og einhverjir hafa eflaust sótt fyrirlesturinn
einungis til að sjá kvenmann gera sig að athlæi. Bríet
Bjarnhéðinsdóttír var ekki ósmeik við þetta ævintýri, en
gagnstætt því sem búizt hafði verið við, vakti fyrirlesturinn
athygli og aðdáun.
Undirskriftir 12000 kvenna feng-
ust (þetta hafði Hið fsl. kvenfél.
gert 1905). Um sumarið fengu svo
konur jafnan kosningarétt á við
karla f sveita- og héraðsmáium.
Lögðu þær þá fram sérstakan
lista f bæjarstjðrnarkosningum f
Reykjavfk 1908. Á honum voru
f jðrar konur og komust þær allar
að. Átján listar voru f kjöri og
kosið um fimmtán sæti. Þær sem
voru á listanum auk Brfetar voru:
Katrfn Magnússon, kona
Guðmundar Magnússonar tækna-
kennara og forstöðukona Hins
fslenska kvenféfags, Þðrunn
Jðnassen, háifsystir Hannesar
Hafstein ráðherra og Guðrún
Björnsdðttir sem rak mjðfkur-
sölu í Reykjavík. Þetta var stðr
sigur. Brfet sat alls tfu ár f bæjar-
stjðrn eða frá 1908 — 1911 og
1914 — 1919.
Næstu ár urðu mikil átök f
þjððtffinu. Á fundi sem konur
boðuðu til 10. feb. 1909 voru sam-
þykktar tillögur um að skora á
alþingi að samþykkja breytingu á
stjðrnarskránni svo að karlar og
konur gætu öðlast jafnan rétt til
kosninga og kjörgengis. Enn
fremur að sett yrðu lög um jafn-
rétti kynjanna til kosninga og
kjörgengis f svefta og héraðs mál-
um og konur fengju jafnan rétt
til æðri menntunar og embætta
hérlendis.
Þetta brennandi áhugamál
kvennanna var þð látið afskipta-
laust á þinginu þar til Brfet fékk
Hannes Hafstein til þess að koma
þvf í gegn árið 1911 og gerði hann
það. Brfet sat á þingpöllunum á
meðan og fylgdist af áhuga með
öllu. Þegar málið hafði náð fram
að ganga bárust alþingi, 9. maf
1911, fjölmörg heillaðskaskeyti
og fögnuður var mikilf f röðum
kvenna. Þetta ár var einnig sam-
þykkt á alþingi breytingin sem
gera þurfti á stjðrnarskránni til
að jafnrétti næðist. En þar með
var ekki öll sagan sögð og á næstu
þingum stðð enn mikill styrr um
þetta mál sem of langt yrði hér að
rekja. Lyktir þess urðu þær að
Sigurður Eggerz ráðherra fór til
Danmerkur 1914 til að fá
stjðrnarskrárbreytinguna sam-
þykkta en það tókst ekki (þó ekki
vegna þess sem konunum kom
við). Brfet reiddist Sigurði mjög
þvl að henni þótti konur hafa
beðið nokkuð lengi og f mótmæla-
skyni gekk hún f Fram, félag
heimastjórnarflokksins. Sigurður
baðst lausnar en Einar Árnórsson
flokksbróðir hans tók við og fékk
stjórnarskrána samþykkta 19.
júnf 1915. Konur efndu af þessu
tilefni til mikilla hátfðahalda 7.
júlf með fánahyllingu hins nýja
fslenska fána, skrúðgöngu prúð-
búins fóiks og hornablæstri. Var
haldið til Alþingishússins þar
sem þinginu var fært þakkar-
ávarp, kvennaflokkur söng og
fiuttu Brfet og Ingibjörg Bjarna-
son ræður. Um kvöldið var kaffi-
samsæti með ræðuhöldum f Iðnó.
Hinn 16. júff var allt Kvennablað-
ið helgað þessum ávinningi og
hátfðahöldunum. Brfet fór og í
næstu blöðum að bolialeggja um
hvernig konur skyldu nýta þessi
nýju réttindi f næstu kosningum
og benda konum á hve áhrifa-
máttur þeirra hafi aukist. (Þess
ber að geta að aldursákvæði fyrir
konur var 40 ár en 25 ár fyrir
karla og var þvf ekki breytt fyrr
en 1920).
Árið 1913 fór Brfet ásamt Lauf-
eyju dóttur sinni á hátfð I.W.S.Á.
f Búdapest. Fékk hún til þess
styrk úr fandssjóði og ofli það
nokkrum úlfaþyt hér heima. Var
ferðin ágætfega heppnuð og segir
f Kvennabfaðinu eftir heimkomu
þeirra að C. Chapman Catt tefji
tsfand með „affra frjáfsfyndustu
löndum“8) f kvennamálum. Á
myndum f Kvennablaðinu frá
þinginu sómir Brfet, stór og
stæðileg með ákveðinn svip, sér
vei meðai hefðarkvenna vfða að.
Laufey, sem tekið hafði stúdents-
próf önnur kvenna á Islandi, var
nú farin að taka virkan þátt f
kvenréttindabaráttunni og sótti
ýmsa fundi fyrir K.R.F.I. Hún las
m.a. ensku og frönsku f nokkur ár
I Kaupmannahöfn en fauk ekki
prófum.
1 fyrstu alþingiskosningunum
eftir nýju stjórnarskránni voru
konur ekki á sérlista heldur á
flokkslistum með karfmönnun-
um. Brfetu hafði verið lofað
öruggu sæti á lista heimastjórnar-
manna en fékk það ekki. Hún var
f 4. sæti en við kosningarnar var
hún strikuð niður f 5. sæti. Kjör-
sókn kvenna var næsta lftif og
oliu kosningarnar Brletu miklum
voqbrigðum. Ef hún hefði ekki
verið strikuð niður hefði hún
komist að sem fyrsti varamaður
er Hannes Hafstein sagði af sér.
Hefði hún verðskuldað fylliiega
að verða fyrsta konan á þingi.
Brfet var nú á 60. ári og eftir
hinar miklu réttarbætur sem kon-
ur höfðu fengið fór heldur að
halfa undan fæti fyrir Kvenna-
blaðinu. Héðinn sonur hennar las
þá hagfræði f Kaupmannahöfn og
útskrifaðist 1917. Þau voru miklir
vinir og skrifuðust míkið á. Bríet
var nákvæm og reglusöm kona og
hélt öllum bréfum hans og ann-
arra tif haga. Nýlega frétti ég af
bréfasafni hennar sem varðveift
er á Landsbókasafni, en of seint
til þess að ég gæti feitað þar
fanga. Einnig vantar á Ámtsbóka-
safnið Kvennabiaðið 1916—1919.
Það kom út til ársloka 1919 og
eftir það gaf Brfet sig æ minna að
opinberum málum. Þó fyfgdist
hún ætfð vel með öllu sem fram
fór. Þegar Hallveigarstaðir áttu
að rfsa lenti hún f nokkrum blaða-
deilum við Laufeyju Viihjálms-
dóttur út af staðsetningu hússins
en gat þó litlu þar um breytt.
Brfet lét af formennsku I K.R.F.t.
1928 og við tók Laufey dóttir
hennar. 1. desember þetta sama
ár var hún sæmd riddarakrossi
Fálkaorðunnar fyrir vel unnið
brautryðjendastarf f þágu jafn-
réttis og var það að verðleikum.
Brfet var f ellinni einstakiega
bifðlynd og ljúf við alla eftir að
hafa staðist meiri storma og harð-
viðri en flestar aðrar fslenskar
konur. Dóttir hennar hjúkraði
henni sfðasta æviárið en þá lá
hún að mestu rúmföst. Viðhorf
hennar til æskunnar var yfirleitt
mjög jákvætt en f viðtali við Vil-
hjálm S. Vilhjálmsson f Álþýðu-
blaðinu þegar hún var áttræð
sagði hún m.a.: „Ungu konurnar
vantar mikinn foringja, þær
vantar blað, gott blað. Þær vantar
baráttuviija. Ungu konurnar nú
eru hugrakkari og sjálfstæðari f
hugsun en skeytingarlausar um
eigin mál.“9) Hún mun hafa gert
tilraun til að skrifa ævisögu sfna
á efri árum en hún endurlifði
atburðina svo skýrt, að álagið
varð of mikið og iagði hana f
rúmið. Missti hún og minnið um
tfma yfir viss tfmabii en fékk það
að mestu aftur. Þó hún væri rúm-
föst fylgdist hún enn vel með og
þegar hún fann dauðann nálgast
fannst henni verst að hún skyldi
ekki fá að sjá hvernig sá mikli
hifdarleikur, sem þá var háður f
Evrópu, endaði. Brfet dó aðfara-
nótt 16. mars 1940 og féll þar I
valinn mikilhæfasti leiðtogi
fslenskra kvenná á sfðari öldum.
Sem dæmi um nákvæmni hennar
má geta þess að hún gerði sam-
viskusamiega nákvæma erfðaskrá
yfir allar eigur sfnar sem þó urðu
aldrei mjög miklar og gengu allir
hlutir, merktir nafni hennar, til
sonardótturinnar Brfetar sem þá
var aðeins 4 ára. Þótt hér hafi
verið reynt að tfna til hið helsta
um ævi og störf Brfetar Bjarn-
héðinsdóttur er margt ósagt sem
gaman hefði verið að grafast fyrir
um og geta betur. Ritstarfa
hennar hefur e.t.v. ekki verið
©
getið sem skyldi en auk bíaðaút-
gáfunnar flutti hún og samdi
marga fyrirlestra og greinar á
ensku og dönsku auk fslensk-
unnar. Birtust sumar f erlendum
blöðum og báru hrðður hennar
vfða. En hetjurnar gleymast oft
fljótt og vissulega átti hún skilið
að minningu hennar væri betur
haldið á lofti en raun ber vitni.
Ándstaðan gegn jafnrétti hefur
aldrei verið mjög mikil hjá karl-
mönnum hérfendis og oftast að-
eins f nösunum á þeim. Það sem
mestu veldur um mismun kynj-
anna er fremur áhugaleysi kvenn-
anna sjálfra. Það er nú þeirra
verkefni að sjá um að jafnréttið
verði f framkvæmd en ekki
bókstafurinn tómur. Jafnrétti er
ekki bara það að konan vinni úti
og karlinn þvoi upp á sunnudög-
um. t hjónabandinu verða hjónin
að skoða sig sem jafningja og
skipta jafnt með sér verkum bæði
á heimilinu og utan þess. Þau
ættu að ala upp börnin að jöfnu,
þvf að þau eiga ekki að lfða fyrir
jafnréttið með þvf að vera send á
dagheimili, þau eiga að njóta þess
1 jöfnum samskiptum við föður og
móður. Þá ætti Ifka að vera minni
hætta á að þeim yrði mismunað
eftir kynjum. Heimilið er máttar-
stólpi þjóðfélagsins. Ef jafnrétti
rfkir innan þess ætti það að koma
af sjálfu sér að fólki verði skipað
niður f atvinnulffinu eftir hæfi-
leikum en ekki kyni. Sá er
draumur margra, byggður á þeim
grundvelli sem lagður er með
uppeldinu.
1) Ministerialbók Grímstungu
1785—1875.
2) Ministerialbók Grfmstungu
1785—1875.
3) Palladómar um þingmenn,
Fjallkonan 2. árg. 16. tbl., bls. 63.
4) Palladómar um þingmenn,
Fjallkonan 2. árg. 16. tbl., bls. 63.
5) Þorsteinn Gfslason Mbl. 18. árg.
223 tbl. bls. 10.
6) Isafold XV. árg. 1. tbl., bls. 2.
7) Þjóðólfur XL. árg. 1. tbl., bls.2.
8) Kvennablaðið 19. árg. Nr. 8
1913, bls. 60.
9) Vilhj. S. Vilhjálmss. Álþbl. 17.
árg. 218. tbl. bls. 3.
HEIMILDASKRÁ
Brfet Bjarnhéðinsdóttir:
A Brief history of the womans suffrage
movement in Iceland. Án árs.
Fyrirlestur um hagi og rjettindi kvenna
haldinn af Brfet Bjarnhjeðinsdóttur f
Reykjavfk 30. des. 1887. Reykjavfk 1888.
Merkir jslendingar nýr flokkur VI Rvík
1967 bls. 115—127.
1. Johnsen assessór:
Jarðatal á Islandi K. h. 1847.
JónGuðnason:
Valdimar Ásmundsson. Merkir tslending-
ar nýr flokkur VI Rvík 1967 bls. 67—76.
Ministerialbók Grfmstungu, Húnavatns-
prófastsdæmi 1785—1875.
Ministerialbók Vesturhópshóla, Húnavatns-
prófastsdœmi 1785—1935.
Ný jarðabók fyrir Island samin eftir tilskip-
un 27. mafmánaðar '1848 og allramildilegast
staðfest með tilskipun 1. aprflmánaðar 1861.
K.h. án árs.
Brfet Bjarnhéðinsdóttir:
Ágrip af sögu kvenréttahreyfingarinnar.
Skírnir LXXXI árg. bls. 342—359.
Ágrip af upptökum og sögu kvenréttinda-
hreyfingarinnar f Amerfku. Skfrnir LXXXII
árg. bls. 330—339.
Hallveigarstaðir, hvar á húsið að standa,
Mbl. 17. árg. 73. tbl.
Hallveigarstaðir, Vfsir 20. árg. 90. tbl.
Hallveigarstaðir, Vísir 20. árg. 88. tbl.
Brfet Bjarnhéðinsdóttir:
Nokkur orð um menntun og réttindi
kvenna (eftir unga stúlku úr Reykjavfk)
Fjallkonan 2. árg. 11. og 12. tbl.
Þegar kvenþjóðin heimtaði jafnrétti Brfet
Bjarnhéðinsdóttir segir frá störfum Kven-
réttindafélags tslands, MbL 24. árg. 21. tbl.
Framhafd á bls. 15