Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1977, Síða 5

ekki síður við um Ingmar Bergmann
en marga aðra „veraldlega" lista-
menn. Það er áreiðanlega ekki vegna
þess að Bergmann er prestssonur, að
trúarleg tákn eru svo áberandi í verk-
um hans, heldur vegna þess að um
hinar grundvallandi spurningar
mannlifsins (um lif, dauða tilgang,
réttlæti sekt) verður ekki á annan hátt
fjallað svo gagn sé að.
Þannig er það og i nýjustu mynd
hans „Slönguegginu" (1977), sem á
að gerast í Berlín 1923, „þegar síga-
rettupakkinn kostaði 4 milljarða
marka" og söguhetjan Rosenberg
„vaknar af martröð og sér, að veru-
leikinn er hálfu verri". Sá veruleiki
sem Bergmann er að fjalla um er ekki
veruleikinn i Berlín 1923 i sjálfu sér
heldur veruleikinn, sem maðurinn lifir
í, heimur hans fyrr og síðar, tilvera
hans hér og nú og alltaf. Og Emanu-
ella, mágkona Rosenbergs, fer
morgun einn i kaþólska messu til að
hitta prestinn eftir messuna og sækja
til hans ráð og huggun í vandræðum
sínum, hún telursig m.a. eiga óbeina
sök á dauða manns síns. Presturinn
er að flýta sér í aðra messu, fer i
frakkann, setur á sig hattinn, tekur
regnhlífina, læsir skúffu, hún talar í
dyrunum, hann hlustar ekki. Allt i
einu segir hann eitthvað á þá leið, að
þau skuli biðja; „um fyrirgefningu".
„Hefur það eitthvað að segja, hjálpar
það mér?" spyr hún. „Ég veit það
ekki." Þau krjúpa á gólfið. „Það skipt-
ir mestu máli að minnka bilið milli
okkar mannanna," segir presturinn.
Hann leggur hönd á höfuð henni og
boðar henni fyrirgefningu syndanna
og biður hana að fyrirgefa sér, hversu
óvingjarnlega hann tók á móti henni
og hún leggur hönd sina á höfuð
hans — og veitir honum aflausn.
í þessum veruleika martraðar og
vonleysis er maðurinn ofurseldur
sjálfum sér í óendanlegri fjarlægð frá
Guði og hvert er hlutskipti hans ann-
að en að þreyja þessa tilgangslausu
tilveru í vonleysi og þögn Guðs?
Jafnvel presturinn efast um, að það
þýði nokkuð að biðja. Vill Bergmann
með því skrásetja máttleysi kirkjunn-
ar til raunverulegrar hjálpar í tilveru-
kreppu mannsins í þessum veruleika?
Golgata listamannsins
Það er ekki hlutverk kirkjunnar að
krefjast þess, að menn aðhyllist
„kenninguna". Hennar hlutverk er
það að sýna áþreifanlega og í kær-
leika kraft upprisunnar í þessum
heimi, sem m.a. Bergmann lýsir.
Nú kunna menn að segja, að Berg-
mann sé enginn spámaður og sýni
aðeins hinar dökku hliðar lifsins. En
þá mætti spyrja, hvort Bergmann sé
ekki einmitt að lýsa þvi hinu raun-
verulega lifi, sem á sér jafnvel enn
dekkri og vonlausari hliðar en hann
hefur nokkurn tíma lýst; er það ekki
einmitt sú „mannkind, sem meinvill í
myrkrunum lá", sem hann er að fjalla
um? Og má kirkjan þá ekki vera
þakklát fyrir, að hann skuli taka að
sér það vanþakkláta hlutverk að út-
mála veruleika syndarinnar, tilvist
mannsins fjarri Guði, þar sem hann er
ofurseldur sjálfum sér eða eins og
Lúther sagði „kengboginn inn i sjálf-
an sig"? Kannski eiga þessi orð
Lúthers að einhverju leyti við um
Bergmann: „Engir i þessum heimi eru
nær Guði en þeir, sem afneita hon-
um. Guð á engin börn kærari en þau,
Þjáninf; nútfmamannsins: Ein af mörgum þjáningamyndum Francis Bacon.
sem eins og Job og Jakob glima við
hann og geta ekki látið hann fara."
Og ekki er fráleitt að Golgata-
stemning Bergmanns vekji hjá ein-
hverjum þá tilfinningu, að upprisan
kunni að vera i nánd. Á Golgata
Bergmanns uppgötvar maðurinn ná-
unga sinn og vill „minnka bilið". En
það er eins og spurt sé: „Guð minn,
Guð minn, hvi hefur þú yfirgefið
mig?" Og nafnið Emanuella, sem
merkir „Guð er með oss", er það þrátt
fyrir allt visbending um einhverja
skynjaða — eða vonaða — nálægð
Guðs?
Það er ekki ólíklegt, að „afkom-
endur" Hallgrims Péturssonar séu dá-
lítið veikir fyrir þjáningartali Berg-
manns, Wallants og Handkes, að
ekki sé minnzt rithöfunda eins og
Kafka, Camus og Sartre, sem allir eru
vel þekktir af verkum sínum meðal
þjóðarinnar. Svo vel er þetta kaunum
hlaðna, vesæla mannlif, sem lifir
„bak við læstar dyr" (Sartre) eða „i
pestinni" (Camus) eða er ofsótt af
endalausum „málaferlum" (Kafka),
útmálað í verkum þessara skálda. —
Og vissulega er krossinn og þjáningin
ekkert nýtt mál innan kirkjunnar, Páll
postuli talaði um krossinn og ásetti
sér „að vita ekkert á meðal yðar nema
Krist og hann krossfestan" (1. Kor.
2,2). Og sá veruleiki, setn Bergmann
hefur „opnað", er það ekki veruleiki
hins krossfesta og þjáða manns?
Nýr veruleiki.
En í sama bréfi og Páll talar svo
skýrt um krossinn, skiptir upprisan
hann engu minna máli: „En ef Kristur
er ekki upprisinn, þá er ónýt prédikun
'vor. . ." (1. Kor. 15,14), sömuleiðis
talar hann um „kraft upprisu hans"
(Fil. 3,10). Sú hugsun læddist að
lútherskum íslendingi, sem sótti
helgihald grisk-orþódoxu krikjunnar
heila Dymbilviku, að okkar „passiu-
sálmakirkju" hefði kannski þegar
grannt væri skoðað í fullri sjálfsgagn-
rýni ekki tekizt að átta sig sem skyldi
á upprisunni og „krafti" hennar. Aust-
urkirkjan eða orþódoxa kirkjan hefur
verið kölluð „kirkja upprisunnar"
enda þarf ekki lengi að leita i bók-
menntum þeirra þjóða, sem henni
tilheyra, til að finna þennan kraft
upprisunnar (t.d. rússnesku, grisku,
úkrainsku skáldin). Skyldi hin sifellda
og næsta einhæfa krossboðun eiga
sinn þátt i þvi, að hinn vestræni
menningarheimur heldur sifellt áfram
að skilgreina myrkrið og þjáninguna
— óafvitandi um „kraft upprisu
hans" og hin frelsandi kraft samlið-
unnarinnar?
Samt er upprisan ekki gleymd,
jafnvel birtist kraftur hennar þar sem
ekki er vænzt. Þegar sr. Bjarni Jóns-
son, vigslubiskup, segir i endurminn-
ingum eitthvað á þá leið, að Jesús
hafi „verið á undan" honum, þegar
hann kom til að hugga syrgjendur —
og ekki er kollega einn um þá reynslu
— þá er hann að tala um þannan
veruleik upprisunnar, sem kom ekki
með sr. Bjarna heldurá undan.
Ætli Jesús hafi ekki lika i einhverj-
um slíkum skilningi verið „á undan" í
eftirfarandi reynslu Theodórs Friðriks-
sonar, rithöfundar. í ævisögu sinni
segir hann frá því, er hann var búinn
að fá lítið kot rétt utan eða innan við
Sauðárkrók, hann vann erfiðisvinnu í
þorpinu á daginn og gekk svo heim i
kotið sitt á kvöldin, langa leið, hvern-
ig sem viðraði og jafnan með þungan
Framhald á bls. 23