Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.1979, Qupperneq 11

r
Teiresías í
næturhúminu
- hugleiðingar um lestur bókarinnar Hobbit
i
Öldurnar lægir aö kveldi. Brim verður
gjálfur, og námsmaöur hvílist á samvizku-
lestri dagsins. Félagsfræði, stjórnvísindi,
líffræði, — fróðleikurinn hefur ekki setzt,
heldur rifið upp í dans þá vizku sem fyrir
var og hann hélt skorðaða. Það syngur í
höföinu. Nútíminn.
II
Og námsmaðurinn sér það kvöldar og
finnst rétt að fá sér fagurþókmennt undir
svefninn. Ekki það hann langi að hrífast
þau ósköp. Þær eru líka nauðsynlegur
fróðleikur í alla umræðu manna. Þar
stendur í hillu Hobbit, sem lengi hefur
beðið afgreiöslu.
Prófessor Tolkien skrifaði og dó. Hann
fléttaði snotrar endaleysur úr orðagnótt
eigin tíma, rétt er það. En það sér
námsmaöurinn eins og hver heilvita
maöur, að félagsumræða okkar dags er
lítill akkur í einhverri fornaldarfantasíu frá
1937. Hún fjallar ekki um staðreyndir
lífsins í kring. Því er það með hálfum hug,
af skyldurækni einni sér, að hann eyðir
kvöldi annadags í slíkan lestur. Beiniö
hann Tolkien, að verða svona frægur.
III
Um alla íbúðina liggja veldissprotar
vitiborinna; hverskyns lesefni um stjórn-
mál, innviöi samfélagsins og rannsóknir á
hegðunarmunstri mannsins. Bækur
hlaðnar raunspeki beygja höfuð hvers
sem hingaö kemur. Hér er fylgzt með öllu
sem nútímann varðar af þvílíkri natni, að
stundum veit íbúinn vart, hvers höfuð
hann ber á búknum. Peter Kapitsa,
nóbelsverölaunahafi í eðlisfræði kallaði
þetta heilamengun um daginn og kvað
það tímanna tákn.
Svo situr íbúinn umkringdur ágengum
fræðiritum og verur endaleysupésann í
hendi sér. Hann rekur bókina í gegn með
augunum og hristir upp í henni meö
fáeinum fræðisetningum. Sú gamla þegir.
Þá hefur hann lesturinn.
IV
Orö af orði dregur hugann úr seigvitru
Fræðibókaloftinu aftur í aldir til Bilbós
Baggasonar hobba. (En allir vita hvað
hobbar eru, þótt þeir berist lítt á nú á
dögum.) Þar er værukært snyrtimenni,
sem lendir aldrei í nokkru óvæntu og
nýtur fyrir það viröingar nágranna sinna,
— og lesandinn sér hann flækjast dag
einn grandalausan í hættulegan leiöangur
dverga og seiökarlsins Gandálfs aö
heimta dvergagull úr klóm drekans í
austri.
Það rökkvar í herbergi námsmannsins.
ILeiðin liggur um kyngifulla staði í baráttu
viö durtálfa og tröll, risaköngulær og úlfa,
og síðan én ekki sízt náttúruna sjálfa.
„Það er svo skrýtið", segir Tolkien, „að
fljótlegt er að segja frá því sem gott er og
notalegt, og lítiö spennandi aö heyra um
það. Hiö óþægilega og ónotalega og
jafnvel hrollvekjandi er aftur á móti gott
söguefni, og tekur langan tíma að segja
frá því.“
Og Bilbó litli Baggason uppgötvar nýja
hlið á sjálfum sér. Hann vex við hverja
raun og bjargar lífi félaga sinna. Eftir fall
drekans og skæöa orrustu ættbálka um
skiptingu gullsins, snýr hann heim. Þar
hafa nágrannar karpaö um eigur hans og
ýmislegt horfið. En hann hiröir ekki um
slíkt. Hann hefur og glataö fyrri virðingu.
En hann hefur öðlazt sitthvað í staðinn.
V
Orð af orði og nóttin leggst yfir. Og
undarlegt er það, að sem hún leggur
myrkur á herbergiö og fræöibækur nútím-
ans, dregur hún fram birtuna í ævintýrinu
forna; þannig minnir hún á skáldið Hómer
og Teiresías spámann, — þá sem blindir
sjá það sem sjáendur missa. Og nemand-
inn okkar er öldungis hissa á sjálfum sér,
því sú gamla endaleysa, sem var hjáróma
kerling á vísindaráðstefnu, fangar hug
hans sífellt betur. Fræðimaðurinn í honum
heimtar skýringu.
Smám saman verður ævintýrið nem-
andanum Ijóð um hreyfiaflið. Söguhetj-
urnar ferðast um ævafornar lendur með
rótgrónum lögmálum. íbúarnir eru seig-
fljótandi heild, sem hugsar fyrst og fremst
um eigin hag. Ferðalangarnir fara þar sem
plógur í gegn og róta upp atburðunum.
Loks finna þeir drekann, holdtekningu
þess mikla afls, sem getur umturnaö
samfélögum, og þetta afl leysir Bilbó litli
úr læöingi, svo drekinn tortímir sjálfum
sér í æðiskasti. En þegar drekinn er
dauður, skarar hver eld að sinni köku og
auövitað man enginn lengur, að það var
hobbinn sem varö til eyðingar drekanum.
En eins og leiðangurinn er aflið, sem
kemur ævintýraheiminum á hreyfingu,
þyrlar hann einnig upp eindum hans sem
vindur mold. Þá sést glöggt, hvernig
einstakar persónur, sem á vegi þeirra
verða, spegla ákveðna eiginleika, —
ragmennsku eða göfuglyndi, ágirnd eða
fórnfýsi, — og frásögnin verður að
hljómkviðu eðlisþáttanna, þar sem þeim
er teflt fram í innbyrðis samræmi, ólíkt því
sem er í lífinu sjálfu.
Allt fer þetta um huga nemandans
okkar sem hann fikrar sig, orð af orði, um
stigu óraunveruleikans. Hvert nýtt orð
skýzt inn í heilann og springur út eins og
snotur rós eða blossar upp sem eldur. Þá
leitar spurningin um mátt oröanna á
hugann, og nemandinn leikur sér að því
að búa til smáorö, bæta svo einum staf
við og finna, hvernig heilinn tekur strax
við sér og skiptir um mynd. Án orða væru
fornaldir ekki til, — og skiptir þá nokkru,
hvort þau lýsa því sem gerðist í raun eða
einhverju allt öðru?
Hann heldur lestrinum áfram yfir fjöll og
firnindi. Og þannig leiðir ævintýrið raun-
hugann á eftir sér. Staðreyndin hefur
beöið ósigur. yj
Svo líður að dögun, og það er engu
líkara en fræðibækurnar missi áleitni sína
í grámóðu morgunsins. Þær votta um
ringulreið hugans með rökum og gagn-
rökum, ölduskellum úr öllum áttum. Og
þar hefur gömul endaleysa nú skorizt í
gegn af skeytingarleysi. Hún hefur bundiö
hugsun nemans í ákveðinn farveg. kveikt
ímyndunarafl hans en haldið því við
markaða braut. Þannig hefur hann fengiö
meiri fullnægju tilfinninga og vangaveltna,
þar sem þær bundust í samræmi, en ekki
býðst í daglegu lífi.
Og eins og Hamlet Danaprins dásamar
sterkar geðsveiflur leikarans hjá eigin
sveimhug, sem drekkir sárri líðan í
orðavaðli einum, — þannig hrífst eigandi
fræöibókanna af þeim leik með litróf
eölisþátta sem ævintýrið færir fram.
„Aristóteles segir hermihvöt mannsins
vera rót listarinnar,“ hugsar hann, „en
listin hermir ekki aöeins eftir lífinu, hún
grisjar það og tærir.“
„Þannig er hugsun og tilfinning dauð-
legs manns þokukennd," heldur hann
áfram „og hugur hans nær sjaldan að
leiða réttu orðin við hlið sér, eins og segir
í Ijóði Hannesar Péturssonar:
Ég veit pau búa einhvers
staðar öll
en aldrei finn ég peirra
djúpa helli
pó svo ég leiti fram í
efstu elli
um úfna vegi: tungunnar
bröttu fjöll.
En þarna reynir listin að skerpa drætti,
finna orð sem varpa Ijósi á eðlið. Á þann
hátt geta bókmenntir stækkað lesandann.
Þegar nýr dagur rís, hefur námsmaður-
inn því fariö í feröalag eins og Bilbó
Baggason. Einhver kynni að vilja segja,
að fræðibækurnar í kring líti hann ekki
sömu augum sem félaga. En hann kom
heldur ekki tómhentur aftur. HHH