Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.1979, Blaðsíða 6

Þegar Sven Hedin andaöist 1952, var
minningin um landkönnunara rek hans veru-
lega ffarin aö doffna. Mönnum kom hann Þá
ffrekar í hug sem vinur Þriöja ríkisins en aö
hann væri efftirmaöur Marco Polo og síöastur
hinna miklu landkönnuöa. Nýlega er komin út
í Stokkhólmi bók um þennan ffræga mann. Er
hún rituö aff Eric Wennerholm, sem dregur
glöggt fram andstæöurnar í líffi Sven Hedins.
Ekki skorti efni til oókarinnar, en úr
mörgu varö höfundur aö moöa. Þar má
til nefna 50 þúsund bréf, 3 þúsund
blaösnifsi, 64 bækur, er námu 24
þúsund blaösíðum, hálft þriöja þúsund
teikningar og sex þúsund Ijósmyndir,
auk alls annars.
í iormála getur Wennerholm þess,
að hann vilji fyrst og fremst lýsa hinum
snjalla landkönnuöi.
Þegar skáldiö Sten Selander varö
efti. taöur Sven Hedins í sænsku
akademíunni, mælti hann um fyrir-
re .nara sinn: „Stærö hans og snilli
kom ekki fram í orðum og hugsunum,
heldur verkum."
Sven Hedin var ævintýramaður.
Lengsta Asíuferö hans tók átta ár.
Eyöimerkurreiö á úlfaldabaki og
næturgisting undir berum himni í firna
kulda var daglegt brauö. Hvergi kunni
Hedin betur viö sig í Asíu en viö
verðeldinn eða á erfiöum rannsóknar-
feröum í Tíbet. En þegar hann var aftur
snúinn til heims-menningarinnar, naut
hann þess aö umgangast konunglegar
persónur, vera heiöursgestur í meiri
háttar opinberum veizlum og vera
hylltur af stúdentum. Á milli var hann
óþreytandi fyrirlesari og reit sí og æ.
Hinir löngu leiöangrar hans kostuðu
firnamikiö fé. Hann aflaöi fjársins að
verulegu leyti meö bókum sínum. En
þær seldust upp á skömmum tíma og
verk hans lesin flestum bókum meira.
©
Hann var góöur teiknari og gaf þaö
bókum hans aukiö gildi.
Hetjudýrkun var honum í brjóst
borin. Nordenskjöld var uppáhalds-
hetja hans á bernskudögum. Hedin var
ekki nema tólf ára gamall, er hann
ákvaö að veröa landkönnuöur. Hann
dró upp fjölda korta og í fyrsta
leiöangri sínum fór hann aö læra
framandi tungumál markvisst og af
stakri viljafestu. Hvernig mátti honum
takast aö kynnast fjarlægum þjóöum
og menningu þeirra nema meö því aö
geta talaö viö þær? Hedin var gæddur
frábæru minni. Hann var ósmeykur viö
aö tala sitt hrognamál, því aö málfræö-
in var stundum í molum. Og meö
æfingunni varö hann sæmilega mæltur
á tungu þeirra þjóöa, sem hann heim-
sótti. Hann lærði persnesku, kirgisisku,
mongólsku og tíbetönsku o.fl. mál eöa
málýskur.
Fyrsti stórleiöangurinn stóð yfir hálft
fjóröa ár og lá til Pamír, eyöimerk-
urinnar Takla-markan og flökkuvatns-
ins Lop-Npr. Mestur hluti landsins,
sem fariö var yfir var meö öllu óþekkt-
ur. Þaö stappaði nærri, að Hedin
kæmi ekki aftur heim. Á leiö sinni um
Takla-markan féllu menn og úlfaldar
og þegar hann aö lokum, einn af
þremur, sem uppi stóöu, náöi ofan í
árdal einn, haföi hann ekki bragöaö
vatnsdropa í sex sólarhringa. Þegar
honum var Ijóst, að hann var hólpinn,
þakkaöi hann Guöi og þreifaöi síöan á
púlsinum.
Ein stórkostlegasta uppgötvunin. í
þessum fyrsta leiöangri var fundur
fimmtán alda gamallar borgar, sem aö
sjálfsögöu var rústir einar. Þaö var
engu líkara en Hedin hafi verið gæddur
sjötta skilningarvitinu, sem beindi
honum aö borginni. „Hvern hefði getaö
dreymt aö inn í miöri Góbi-eyöimörk
væri aö finna rústir stórborgar og
merki blómlegrar menningar", skrifaði
Sven Hedin. „Ég stend hér eins og
prins í töfraskógi“.
Annar leiöangur Sven Hedins stóö
yfir í þrjú ár 1899—1903, og aftur lá
leiðin um ókunnar slóðir í Miö-Asíu og
Tíbet.
„Sænskt, friösælt sveitalíf meö veiöi-
stöng í hönd hæfir mér alls ekki, ég
þarf á lofti aö halda og upplifa ævintýri
á fáförnum vegum“, sagöi Hedin. Og
svo hélt hann aftur af stað eftir aö hafa
fengið góöan fjárhagsstuöning hjá
Óskari Svíakonungi og Nóbels-
fjölskyldunni.
Það getur veriö gaman aö vita, hvaö
Hedin haföi meöferöis.
Auk farangursins mikla er snerti
feröamannalestina, sem í voru m.a.
fimmtán úlfaldar, tólf hestar, margt
þjóna og Ijósmyndaútbúnaöur, flutti
hann meö sér ýmsar hagnýtar nauö-
synjar og verkfæri. Þá haföi Hedin
nokkrar bækur meö sér, eins og
Fándrik Stál eftir Runeberg, Friöþjófs-
sögu, Biblíuna og Sálmabókina. Einnig
var Dagens Lösen andleg fæöa
Hedins. Á vissum tíma daglega las
hann texla dagsins og samtímis las
fjölskylda hans sama texta. Þessi siöur
veitti Hedin öryggi. Hann stóö í
sambandi við Guö og sína nánustu í
senn.
Og vissulega þurfti hann á styrk aö
halda, þar sem hann lá í tjaldi í „25
gráöu frosti og heyröi ýlfrið í úlfunum
fyrir utan“. Þetta minnisatriöi skrifaöi
hann í þriöja leiðangrinum, sem gaf
beztan árangur af þeim öllum. Þá
kannaði Hedin m.a. upptök stór-
fljótanna Indus og Bramapútra.
í seinasta stórleiöangrinum
1926—1935 tóku þátt erlendir sér-
fræöingar, og sænska ríkiö lagöi til
hans mikiö fé. Leiðin lá um Góbieyöi-
mörkina meðfram Silkiveginum.
Feröast var um þúsund kílómetra um
land, sem var aö mestu ókannaö.
Sven Hedin var nú kominn fast að
sjötugu og komst í mikla lífshættu.
Kínverskir hermenn voru í þann vegin
aö taka hann af lífi, en meö stillingu og
brögöum slapp hann frá því.
„Framundan er eyöimörkin í Ijómandi
skini, gamla, þegjandalega, friðsæla
eyöimörkin, þar sem engir djöflar elga
heima.“
Þaö var tekiö á móti Sven Hedin af
mikilli viöhöfn, þegar hann loksins kom
heim til Svíþjóöar. Manngrúi hyllti
hann. Hann lét drauminn um afrek og
ævintýri rætast.
Sven Hedin varö snemma heims-
frægur maöur. Sumar bækur hans
hafa veriö þýddar á mörg tungumál.
Aö lokr.um hverjum leiöangri sneri
hann sér strax aö ritstörfum. Var þar
bæöi um vísindarit og alþýölog rit aö
ræöa. En ríkur maöur varö hann ekki.
Mikill hluti tekna hans fór í þaö aö
greiða skuldir af leiöangrum hans. Aö
ýmsu leyti var Sven Hedin eyðslusamur
lífsnautnamaöur. Ef til vill má skýra
fjárhagslega léttúö hans meö því aö
hann treysti á Guös hjálp.
Hetjudýrkunin sem einkenndi Hedin,
réöi afstööu hans, þegar um stjórnmál
var aö ræöa. Hann var íhaldssamur aö
lífsskoöun. Guö og fósturlandiö voru
leiöarstjörnur hans.
Þegar fyrir fyrra heimsstríö, kom
hann oft fram sem ræðumaöur á
fjölmennum þjóðmálafundum og reit
mörg flugrit. Hann baröist fyrir sterku
konugsvaldi og öflugu Þýzkalandi.
Hann var „lúöurþeytari" á sinn hátt.
Sumir kölluöu hann í glettni „Keisara
Hedin“. Hann var hylltur og hataður í
senn, en eigingirni réö engu um
afstööu hans til mála. „Þú, kæri,
ótímabæri, mikli maöur. Heill þér“,
skrifaöi Carl Larsson, sem skildi Hedin
af glöggu innsæi.
Sven Hedin leit svo á, aö
kommúnisminn ógnaöi menningu
Vesturlanda og aö eina vörnin gegn
honum væri öflugt Þýzkaland. Og því
leit hann Hitler stórum augum.
í ævintýrabókum er ekki um að ræöa
nema hvítt eöa svart. Þar er aö finna
hetjur og illmenni. Hedin var af
riddaragerö. Dómgreind hans var
engan veginn óskeikul, en hann geröi
það sem hann taldi rétt.
Þegar vetrarstríöið brauzt út í Finn-
landi, studdi hann Finna sem hann
mátti og talaöi máli þeirra viö Hitler.
„Gamall á sál varö Hedin eiginlega
aldrei, öllu fremur ungur allt til enda“,
segir Eric Wennerholm. Og þetta
kemur ef til vill bezt í Ijós í sambandi
viö konur.
Þegar hann var 26 ára gamall, varö
hann yfir sig ástfanginn af feguröarsís,
sem var af háum stigum. Hún hét Mille
Broman. Hedin geröi sér vonir um, aö
hún mundi bíöa eftir sér meðan hann
var í Asíuleiðangrinum langa. En þar
fór hann villur vegar. Er hann var í
Miö-Asíu, barst honum eitt sinn bréf,
þar sem honum var færö sú frétt, að
ungfrú Broman væri trúlofuö öðrum.
„Mér sortnaöi fyrir augum, ég gat
ekki hugsaö mér tilveruna án hennar.
Þaö var hennar vegna, aö mig langaði
að vinna afrek í Miö-Asíu, í Tíbet og
Góbieyöimörkinni."
Aö vísu komst hann yfir þessi von-
brigöi, en ungfrúnni gleymdi hann
aldrei. Og þegar hann dó rúmum
sextíu árum síðar, fannst mynd af
henni á náttboröi hans.
Aðra andlega ást fékk Hedin aö
reyna, þegar hann var kominn hátt á
sextugsaldur. Falleg furstafrú, sem oft
haföi verið meöal áheyranda, er hann
flutti erindi sín og hann kallar „systur
Elísabet" í skrifum sínum, fór meö
Framhald á bls. 14.