Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.1979, Blaðsíða 13

mér er auðið. Skyldi hér kenna skyldleika
með Bola og Baulu? Hvers vegna ber
fjalldjásn vort beljunafn?
DREKINN, DRACO, bendir beint í
austurátt frá Eltanin í höföi sér. En hann
er stórt og feikna-yfirgripsmikiö merki, úr
19—20 stjörnum, og er Eltanin einna
skærust nú. Þó hann sitji hór á kortinu á
miðju landi, má færa hann eins langt og
verkast vill í þá átt sem hann vísar, og sé
svo gert má láta hann liggja þægilega um
Austfirði alla. Og einhvernveginn finnst
mér koma vel heim við legu hans um
krókótta firði og fjallgarða Austurlands-
ins að við hann væri átt, og 19 stjörnur
hans smærri og stærri, þessi lýsing
landvarnanna þegar hvalspíóninn kemur
upp að austurströnd: „Hann sá að fjöll öll
og hólar voru fullir af landvættum, sumt
stórt en sumt smátt“ (Heimskringla, F.í.
26, k. 33 bl. 271). Ekki mun eg rekja hér
ættir fjórðungshöföingjanna, sem viröast
tengdir landvættunum, þótt firnafróölegt
sé og eg á nokkur drög að.
Læt eg þetta nú nægja í bili, og sýni
löndum mínum þessar bollaleggingar svo
þeir geti liökað sig í hálsliðunum, með
vangaveltum og stjörnuglápi, og látið
taka á þolrifum trúgirni eöa raunsæis.
Vona eg að þiö fáið ekki of miklar sperrur
af slíkum rembingi.
Ekki er hér um dýrahring aö ræöa, sem
heild, og ekki tel eg þessa álagningu vera
landsetningu hans, svo á jöröu sem á
himni, nema hvaö nemur og viðkemur
landvættunum. Dýrahringurinn mun án
efa hafa verið lagður á landiö réttsælis,
með Steingeit við Bergþórshvol og
Krabba á Grímsey, eins og Einar Pálsson
gerir ráö fyrir.
Þó má vel vera að eitthvað hafi verið
baukað viö andsælisvarpið, og gæti
þulan um tíkina Töfrubátt viö þaö. Mun
blasir viö, nema Melrakkaslétta, og
Lómagnúpur er rétt hulinn af rönd
Vatnajökuls en kynni vel aö hafa sést
meðfram Pálsfjalli ef jökullinn var smærri
aö mun...
Hjá fornþjóöum voru stólpar eöa
meginstoðir himinhvolfs, fjórar höfuöátt-
irnar, Börn Hórusar, Dvergarnir okkar,
Noröri, Suöri, Austri og Vestri, fjórir
erkienglar, o.s.frv.:
Austur Aldebarar, NAUT, Vestur, Ant-
ares, SCORPÍÓ, Norður Regulus, LEO,
Suður Fomalhaut, FISKUR syðri (sá sem
teinninn gekk yfir þegar þeir Þór voru að
draga fyrir). Öll þessi teikn eru á eða við
sólbaug og ganga því öll undir. Val
LANDVÆTTANNA er al-íslenskt á himni
og á hauðri.
Haraldur Bessason prófessor benti
mór á að ritað hafi veriö um landvætti
íslands áöur. Sendi hann mér eitt ívitnun-
arrit af íslenska bókasafninu í Manitoba-
háskóla, Norrön niddiktning I, eftir Bo
Almquist. Sá höfundur minnist á einkunn-
ir guðspjallamanna kirkjunnar sem fyrir-
myndir landvættanna: Lúkas, Naut, (aust-
ur), Markús, Ljón, (suður), Metteus,
Vatnsberi, (norður) og Jóhannes, Örn =
Scorpíó, (vestur). Áttir eru viðbót mín,
gild kristin regla. Getur hann og þess að
þetta séu tillögur Matthíasar Þóröarsonar
1914, sem lagt hafi til að taka yrði þá
Dreka fyrir Ljón, og Örn fyrir Sporðdreka
(Scorpíó). Vil eg strax taka það fram aö
þessi hugmynd var sú fyrsta sem eg
glímdi viö, vegna þess að hún virðist
ligggja beint við. En ’henni varð á engan
hátt komið heim og saman viö staðsetn-
ingu vættanna, hvorki á jöröu né á himni.
Þá kæmu Naut og Dreki (þá Hydra, öll
neðan sólbaugs, 3 .geirar) í 60—120°
horn hvort á annað, og sem Ljón í stað
90° horn í staö sem næst 180°. Altair í
Astronomieum Caesarcum. Ingolstadt, 1540.
Petrus Apianus. Melrapohtan Museum of Art
Stjörnumerki landvættanna færð inná íslandskort í sem næst óskertum hlutföllum
og afstöðu af Astronomicum Caesareum, Inglostadt, 1540. Petrus Apianus.
Metropolitan Museum of Art.
eg síöar birta smágrein sem byggist á
réttsælistengingu og athuga sagnir sem
skýrt geta uppruna nafns* Faxaflóa, og
samsvörun þeirra við geira Vatnsbera,
sagnir um Hvalfjörö sem samsvara goð-
sögnum annarra þjóöa og leiöa margt
„einkennilegt" í Ijós.
Val landvættanna, sem hér greinir, og
viröist al-íslenskt, hefur hlotiö aö gerast
af sjónarhóli landsins sjálfs, og sem næst
miðju þess. Þar kemur til greina Fjórö-
ungsalda, en líklegri miklu tel eg Hofsjök-
ul, eða austurströnd hans, etv. Arnarfell
hiö mikla. Þaöan sjást Austfirðir og hafa
tjallgaröar þeirra einkennilega ógnvæn-
legt svipbragö af hlykkjóttum dreka, þar
sem Vopnafjörður væri gínandi ginið
sjálft. Barði eg sjálfur augum þessa
hrikalegu sýn úr flugvél áriö 1977, í hæð
við austurbrún jökulsins, og þessum
samanburöi þyrmdi yfir mig í hrollvekj-
andi tign sinni. Allt norö-austurlandiö
Erni (Aquila), yrði 50° frá Antares
(Scorpíó), sem hann þó á að koma í
staðinn fyrir, (en Scorpíó, þ.e. Satan,
Loki, Hel, Satúrn, þótti of leiðum aö
líkjast og kirkjan leyföi þessi umskifti), og
lendir þess í staö undir helllavænlegum
áhrifum frá Bogmanni. En þessir voru
buröarstólpar himins og áttavitar í krlstni,
sem í heiöni, sem fyr getur. Þess utan er
Boli í kristni = austur, en okkar Tuddi situr
sem fastast í miðvestri, og þar í tengdum
viö sögupersónur og — dýr, s.s. Þórð
gelli, Þóri bægifót: bolann Glæsi í Eyrb.
og uxann Harra í Laxdælu, ofl., Nauteyjar
og fl. nautasögur úr Breiðafirði. Þorgeirs-
boii festist þó lítt þessu svæöi, enda tel
eg hann lagðan á Jörö eftir réttsæl-
is-álagningu dýrahrings og lendir Naut þá
á Húnavatnssýslu, Ströndum og Skaga-
fjaröardölum. Einn uppruni hans er frá
Abæ í Austurdal, Skag.
Ennfremur bentl Haraldur Bessason á
Dreki færður um set í austurátt.
RÆFA3ÓKULL
að Gregoríus páfi mikli hafi í sinni
Dialoga, sem til var á íslandi (og á
íslensku?) fyrir ritun Njálu og Heims-
kringlu, getið um risa genginn úr sjávar-
hamri og kallaði sá á múnka (til eilífis
skilst mér), og að þaðan sé komin
uppistaöan og staðsetningin í draumi
Flosa. Um það efast eg ekkert. En hitt er
einnig klappaö og klárt, og fjallgrimm
vissa fyrir því, að Hjarömaöur hét og, og
heitir enn (Star Names, Richard H. Allen,
Dover Publ. 1963, bl. 93) Boetes, sem
merkir Hrópandi, Gjallandi (en Boötes:
Uxa-ekill), og er af sumum talið uppruna-
legra heiti. Hefur sú náttúra ávallt verið
eitt höfuöhlutverk þessa merkis, eöa
fyrirrennara þess, aöalstjörnunnar, Arc-
túrusar.
„Maðurinn", Matthías, hefur sem eink-
unn sína Vatnsberann (sjá Hundraö ár í
Þjóðminjasafni, Kr. Eldjárn, nr. 100). Sá
var aldrei viö nein tilþrif kenndur, eða
vopnaburð, en gefinn fyrir sull og svall,
og táknar m.a. Nóa gamla og Njörö
okkar. (Þ.e. Nóatún, sbr. Einar Pálsson,
Rammislagur bl. 119, Grímnismál). Átti
hann hvorki stafprik eða atgeir.
Aðstur fjórðungshöfðingja hefur ef til
vill valdiö því afbrigði á vali himneskra og
landlægra vætta, sem hér á sér stað, og
Bo Almquist getur sér til, þótt hann hugsi
ekki hærra í valinu en til einhverra
hamskifta þessara manna, eða að þetta
séu fylgjur þeirra. Hér erum við komin
inná yfirskilvitslega ættvísi, um uppruna
vor íslendinga, í viðbót við þann af
bókum sem HKL segir, í Þokkabót. Er þá
ekki leiðum að líkjast, séum viö af
himnakroppum komnir, fyrir utan
sól-fagrar ættmæöur og kónga. Val
landvættanna er sem sagt al-íslenskt,
sem fyrr var sagt.