Lesbók Morgunblaðsins - 29.08.1981, Page 4

Norðmenn
Islendingar og
gamlar bækur
eftir Hermann Pálsson
Það munu ekki vera neinar ýkjur, að
islendingar kunna hvergi betur við sig
erlendis en í Noregi, og er það í sjálfu sér
ekki undarlegt, þar sem Noregur er svo
fallegt land og Norðmenn einhver elsku-
legasta þjóð, sem þrýðir þenna heim. Um
þetta mál get ég talað af nokkurri reynslu,
þar sem ég hef verið útlendingur meö
framandi þjóðum meira en hálfa ævi, og.
hefur mér ekki annars staðar þótt öllu
notalegra en á Hörðalandi vestan fjalls, þar
sem ég hef dvalizt undanfarna tvo mánuði.
En ég hef tíka verið einstaklega lánsamur
að því leyti, aö þennan tíma hef ég veriö
gestur við Nordisk institutt háskólans í
Björgvin að fást við rannsóknir á gömlum
bókum, en þessi göfuga stofnun er einhver
hin fremsta í sinni röð, enda á hún gott
safn af gömlum bókum og er skiþuð miklu
úrvalsliði, með þrófessor Ludvig Holm-
Olsen í broddi fylkingar.
Ein aðalástæðan fyrir því, hve vel
Norðmönnum og íslendingum kemur yfir-
leitt saman, þótt vitaskuld greini þá á um
margt, er einfaldlega sú, að þessar tvær
norðlægu þjóðir eru svo náskyldar. Enginn
efast um, að ísland byggðist einkum úr
Noregi, þótt hitt sé nokkurt deiluefni, hvers
vegna landnámsmenn fóru að yfirgefa
þetta fallega land og þessa elskulegu þjóð.
Var það kannski af því, að íslendingar voru
að einhverju leyti frábrugðnir Norðmönn-
um, jafnvel áður en þeir sigldu vestur um
haf? Eða er hin skýringin réttari, að
Norðmenn hafi notað þetta einstaka tæki-
færi til að lossa sig við þann hluta
þjóðarinnar, sem þeir vildu helzt án vera?
Hvað sem slíkum bollaleggingum líður, þá
töluðu þessar tvær frændþjóðir sömu
tungu um margar aldir, þótt nú sé orðið
svo langt um liöið, að elztu menn muna nú
ekki lengur hvort það var heldur norska
eöa íslenzka sem töluð var. Og þjóðirnar
höföu ýmis samskiþti með sér. Norðmenn
seldu islendingum timbur og kornvöru og
fengu í staðinn tólg og lofkvæði um norska
konunga, sem fáir Norðmenn kærðu sig
um að gera ódauðlega með kveöskaþ. A
þrettándu öld áttu sér stað merkileg
bókaskiþti milli Noregs og íslands: Norð-
menn hresstu uþþ á íslenzka menningu
með þýðingum á fögrum bókmenntum úr
frönsku, og á hinn bóginn fluttu íslendingar
út til Noregs ýmsar skinnbækur, þar sem
sagt var frá afrekum og ævintýrum norskra
konunga. Aldrei munu íslendingar hafa
gert jafn góð bókakauþ og þegar þeir
fengu Tristrams sögu og ísondar fyrir
Hákonar sögu gamla og þurftu ekkert aö
gefa í milli. Eins og sjá má af þessu, þá var
norsk-íslenzk samvinna glettilega góð í þá
daga, þótt stundum vildi slettast uþþ á
vinskaþinn. íslendingar hafa til aö mynda
aldrei getað sætt sig við utanríkispólitík
Hákonar gamla, og hins vegar þykir
Norðmönnum þaö sýna furðu mikla
heimsku íslendinga að vilja ekki lúta svo
myndarlegum konungi og verða með því
hluti af norska helmsveldinu.
En hvað sem öllum skyldleika og
norrænni samvinnu líöur, þá eru Norðmenn
og íslendingar býsna sundurleitir aö mörgu
leyti, enda hefur hvor þjóðin um sig fylgt
sínum forlögum um meira en þúsund ár og
skapað sér sínar eigin hugmyndir um sjálfa
sig og tilveruna. Þótt örlög þessara frænd-
þjóða væru nátengd, allt frá upþhafi
íslands byggðar á síðara hluta níundu aldar
og fram yfir Svartadauða, þá eru viðhorf
Norömanna til þessa söguríka tímabils öll
önnur en þau, sem tíðkast meö oss
íslendingum. Vafalaust eiga þessi ólíku
viðhorf rætur sínar að rekja til ýmissa
atburða og árekstra, sem gerðust með
þessum þjóðum að fornu, en þó virðast
margar ríkjandi hugmyndir um norræna
fortíð stafa frá þrem íslenzkum ritum frá
tólftu og þrettándu öld: Landnámabók,
íslendingabók og Heimskringlu. Hér gildir
sama megin regla og um sögu annarra
þjóða, að hugmyndir um fortíðina standa í
óbeinu sambandi við atburðina sjálfa, en í
beinu sambandi við viðurkenndar bækur
um þá. Það er eitt af einkennum vestrænn-
ar menningar, að atburðir taka gildi sitt af
frásögnum fremur en að lýsingar á atburð-
um hljóti gildi sitt af því sem hefur gerzt.
Herkonungur getur skapað heil stórveldi
og aglt önnur í rústir, en slík afrek koma
hugmyndum okkar um fortíðina því einung-
is við, að einhver hafi skrifað um þau.
Penninn er máttugri en sverðið; sagan er
sköpuð af rithöfundum, sem lýsa atburð-
um, en ekki af þeim leiðtogum, sem valda
þeim. Um þetta má taka nærtækt dæmi.
Þegar norskir víkingar fengu fyrst áhuga á
gullsmíði og öðrum listaverkum og fóru
vestur til Skotlands í söfnunarferðir um
aldamótin 800, þá var þar hið merkasta
konungsríki, sem kennt var við Pétta, þá
þjóð sem gerði fegurri höggmyndir en
nokkrir aðrir Evrópubúar um það leyti, og
þeir ortu sín Ijóð í orðalausum myndum í
harðan stein. Ein afleiðingin af listasöfnun
víkinga á Skotlandi var sú, að péttneska
ríkið hrundi til grunna; síðasti konungur
þeirra hafði geispað golunni í þann mund
sem Ingólfur Arnarson reisir fyrsta nor-
ræna húsiö á islandi. En af því að Péttar
skildu ekki eftir sig stafkrók í rituöu máli,
þá hefur þjóö þeirra aö mestu leyti gleymzt
og flest afrek þeirra eru hulin öllum
dauðlegum mönnum.
íslendingar hafa aldrei átt sér neina
„stórveldisöld" og gengur raunar illa aö
átta sig á hugtakinu. í sinni þúsund ára
sögu hafa þeir aldrei unnið nein afrek á
hernaðarsviði, enda munu þeir sennilega
vera lélegustu hermenn álfunnar. Þangað
til friðarstefna komst í tízku fyrir nokkrum
árum, var yfirleitt hlegið að íslendingum
fyrir þá ósvinnu að kalla sig þjóð og hafa
engan her. Þegar ísland var hertekiö af
Bretum í síðustu heimsstyrjöld höfðu 99%
af þessum herleysingjum aldrei séð ein-
kennisbúning hermanna og þekktu naum-
ast muninn á dáta og generáli eða aðmíráli.
Frá fornu fari hefur ríkt með afkomendum
landnámsmanna andúð á styrjöldum, og er
þaö ekki undarlegt, þar sem hér er um aö
ræða eina af ástæðunum fyrir því að
íslendingar hættu einn góðan veðurdag að
vera Norðmenn og kvöddu þetta fagra land
og þessa góðu þjóð. Landnámsmenn voru
flóttafólk, sem var að flýja frá pólitískum
átökum í Noregi og hernaði víkinga vestan
hafs; fólk flýr af varúö eða ótta, og
landnámsmönnum þótti betra að lifa í friði
úti á fjarlægri eyju en að búa við þá
hræðslu, sem friðsömu fólki stafar af
konungum, hetjum og köppum. Síöar meir
Hermann Pálsson prófessor
auðnaöist sumum íslendingum að nota
þetta næði til að skrifa um það sem þeir og
frændur þeirra höfðu gert — eða látið sig
dreyma um að gera. Sagnaritun íslendinga
á tólftu og þrettándu öld var eins konar
uppbót fyrir flótta þeirra frá hetjuöld
Noregs áður fyrr.
Sumar sögur íslendinga hafa náð því
markmiði, sem hinir beztu sagnaritarar
víða um heim hafa stefnt að: þær hafa
orðið veraldlegar biblíur heilla þjóöa. í
Noregi er óþarfi að fara mörgum oröum um
Heimskringlu, sem íslenzkur bóndi skrifaði
í hjáverkum sínum einhvern tíma um 1230,
því að þetta rit mun nú skipa annað
öndvegi í bókaskápum margra Norð-
manna, andspænis heilagri ritningu sjálfri.
Alkunn er einnig sú virðing, sem Færey-
inga saga nýtur með frændum vorum í
Færeyjum, þótt þar sé nú raunar um
annars konar bók að ræða, enda þurfti
ekki jafn mikið viö og þegar verið var að
gera Norðmönnum ritningu; Færeyingar
eru fámennir og láta sér nægja minna. Öllu
verr tókst með biblíu handa Grænlending-
um, en þó sýna Eiríks saga rauða og
Grænlendinga saga, aö íslenzkir ritninga-
menn höfðu ekki gleymt þessum frændum
sínum vestan jökla. Síðan Orkneyinga
saga var þýdd á ensku á nítjándu öld, hefur
ekkert þótt sjálfsagðara en hún hlyti
heiðurssess í orkneyskum bókaskápum,
rétt í námunda við þýðingu Jakobs kon-
ungs á Biblíunni. Og í hvert sinn sem
húsarúst frá víkingaöld finnst í Orkneyjum,
þá segja fornleifafræðingar: Hér hafa
atburðir gerzt og þeirra hlýtur að vera getið
í Orkneyínga sögu. Að lokum má ekki
gleyma því, að íslendingar skrifuðu verald-
lega biblíu handa Dönum og kölluðu verkið
Knytlinga sögu, eins og eölilegt var, en
Danir hafa aldrei treyst íslendingum og
kunnu því ekki að meta þessa veglegu bók,
enda voru þeir svo lánsamir aö eignast
snillinginn Saxo Grammaticus, sem gerði
þjóð sinni glæsilega ritningu á latínu, svo
að Danir þurftu ekki að vera komnir upp á
kotþjóð norður við Dumbshaf.
Þegar við lesum þessar veraldlegu
biblíur, sem islendingar settu saman á
þrettándu öld handa Norðmönnum, Færey-
ingum, Orkneyingum og Dönum, þá meg-
um viö aldrei láta tortryggni eða gagnrýni
varpa skugga yfir verkin sjálf, heldur eigum
viö að sýna hinum fornu höfundum þá
kurteisi að njóta hvers þeirra í heild. Við
lesum ekki Heimskringlu í því einu skyni
að vita hvað gerðist í þessu fagra landi
Noregi að fornu, heldur einkum til að
kynnast bókinni sjálfri, því að af henni
getum við ráðið hvers konar fortíð Snorri
Sturluson taldi Norðmönnum sama bezt.
Hér norður frá eru menn ekki vanir því að
taka sögur af kraftaverkum í bókstaflegri
merkingu, en þegar við lesum Ólafs sögu
helga er bezt að leggja slíka vantrú á
hilluna í bili. Lesendur, sem hunsa Yngl-
inga sögu á þeim forsendum, að hún sé
ekki nógu sagnfræðileg, eiga Heims-
kringlu ekki skilið og ættu að halda sig við
verk eftir nútíma sagnafræðinga, sem hlíta
öðrum reglum en Snorri Sturluson. Fegurð
Heimskringlu verður ekki metin til hlítar
nema hún sé lesin af alúö og samúð, hvað
sem allri sagnfræði líður. Frásögnin af
guðinum Óðni,- sem flýr með bræðrum
sínum frá Tyrklandi og gerist pólitískur
flóttamaöur í Svíþjóð, svo að hann geti
orðið ættfaðir norskra konunga í fyllingu
tímans, er ekki síður merkileg en lýsingin á
Haraldi haröráða, sem mörgum ættliðum
síðar ferðast til Tyrklands og lýkur ævi
sinni í heimsókn til Englands, þar sem hann
vinnur sjö fet af enskri jörð einn varman
haustdag árið 1066. Ferðalög eru mikil-
vægur þáttur í Heimskringlu, og því var
einkar vel til fundið að hefja atburöarás
með föður Óðins yfir þvera Evrópu.
íslendingar fóru ekki að setja saman
ritningar handa öðrum þjóðum, fyrr en þeir
höfðu fengizt við fortíð sjálfra sín. Sú bók,
sem einna næst kemst því að verða tekin
sem veraldleg biblía okkar, heitir Land-
námabók, og er hún mikil ferðabók á sína
vísu, þótt ekki fari þar mikiö fyrir Tyrk-
landsförum. Hún segir frá fólki, sem fær
sér einfaldan farmiða frá Noregi heim til
íslands, þangað sem það hafði aldrei
komið áður og þekkti ekki nema af afspurn
einni saman. Samt var þetta heimaland
þess, jafnvel áður en fæti var stigið á
íslenzka grund. Eins og Óðni í Heims-
kringlu, viröist þessu fólki ekki hafa komið
til hugar að hverfa aftur til uppruna síns,
enda er ekki víst, að það hafi átt þar
afturkvæmt. Myndu Tyrkir hafa tekið Óöni
tveim höndum, eftir að hann hafði verið
landflótta í Svíþjóð nokkur ár? Og varla
hefði Haraldur hárfagri farið aö slátra
feitasta kálfinum til aö fagna þessu flótta-
fólki eins og glötuðum syni. En sá var þó
reginmunur á ferðalögum Óðins og niðja
hans í Heimskringlu og förum þeirra
manna, sem létu eftir sig fagrar byggðir
Noregs til að geta notið lífs og friðar í skjóli
íslenzkra jökla, að landnámsmenn voru
ekki goðumbornir herkonungar, heldur
mislitur hópur bænda, kvenna og barna í
leit aö sjálfum sér og nýrri framtíð. Þó var
þaö einstaka landnámsmaöur, sem fann
ekki sjálfan sig á íslandi. Einn kom frá
Suðureyjum, var á íslandi þrjú ár og fór svo
aftur til eyjanna, af því aö hann nam ekki
yndi í nýju landi. Miklu kunnari er þó Eiríkur
rauði, sem drepur mann á Jaðri, fer til
íslands með röngu hugarfari, fremur þar
annaö víg, og flyzt að lokum til Grænlands.
Þetta var maður á vesturleiö, sem fann
ekki sjálfan sig á islandi og þóttist í staöinn
hafa fundið stærstu eyju þessa heims.
Um Landnámu hefur verið sagt, að hún
eigi sér engan líka í bókmenntum þessa
heims og þótt víðar væri leitað. Hún lýsir
ekki einungis upphafi heillar þjóöar og er
hvorttveggja í senn fæðingarvottorð henn-
ar og skírnarvottorð, hún greinir ekki
einungis frá því hvernig meira en 400
landnámsmenn tóku sér bústaöi í óbyggðu
landi, heldur skýrir hún hugtakið íslending-
ur betur en nokkurn tíma hefur veriö gert,
nema í íslendingabók Ara fróða. Þessar
tvær bækur eru skyldar að tilgangi og
bæta hvor aðra upp. Ari fróði var einn af
höfundum Landnámabókar, en ekki verður
með vissu vitað, hvenær hún var sköpuð;
að öllum líkindum mun hafa verið fariö aö
leggja drög að henni um það leyti sem
íslendingar eignuðust tíundarlög árið 1097.
Þegar Magnús konungur berfættur fer í
sína frægu herför til Úlaztírs í Norður-
írlandi, þá eru íslendingar farnir að linast á
feröalögum og fást ekki við meiri stórvirki
en aö gera uppkast að sinni veraldlegu
biblíu. Nú er hin forna Landnámabók
þeirra Ara fróða og kumpána hans löngu
glötuö, og sama máli gegnir um næstu
útgáfu bókarinnar frá fyrra hluta þrettándu
aldar, sem Styrmir prestur og vinur Snorra
Sturlusonar gerði á sínum tíma. Elzta
4