Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1981, Side 5

breiðu herðar, en loðmæltan moöhaus
með lútu höfði mætti ég ekki gera hann, og
undir þjófsoröinu er hann of lengi búinn að
ligpja
I bernsku minni, eftir að Daníel var
genginn til feöra sinna meira en áttræöur,
barst mér til eyrna, ásamt æði mörgu öðru
um Daníel, að hann hefði verið handtekinn
heima hjá sér í Kaldárholti, eftir hörð átök
og heldur ójafnan leik, þar sem hann hefði
einn átt í höggi við tólf manna sveit undir
herstjórn sýslumanns og hrepþstjóra, og
hefði Daníel aö lokum verið fluttur á
kviktrjám í fangelsi.
Ég spuröi móður mína fyrir hvaða sakir
afi hefði verið leikinn svo herfilega. Hún
hvíslaði að mér óljósu svari um eitthvurt
lamb frá Jóni gamla í Hagakoti. Þaö hefði
af vangá slæöst inn í lambhús Daníels um
haust og hann ekki orðið var viö það fyrr
en seint á vetri, og þá tekið til bragðs að
marka lambið undir sitt eigið fjármark, en
síðan hefði blóðið á fénu komið öllu upp —
og afleiðingarnar orðið fimm daga tukthús.
Ég riðaði til falls, en leyndi því, og stóð af
mér rothöggið. Ég læsti þaö inni í mér um
langan ævidag og geymdi það þar. I mínum
huga var ekkert eins smánarlegt og vera
þjófur.
„Gvuð, hvurs vegna léstu hann afa ekki
heldur verða ræningja?“ muldraöi ég harmi
lostinn í barminn, særöur sári, sem aldrei
gat gróið — fyrr en þá núna kannski — að
mér tókst aö grafa upp sannleikann, og ég
tel mig halda helgu vopni hans brugönu í
greip minni.
Heill mannsaldur leið, jafnvel móðir mín
dó, komin á tíræðisaldur, án þess leiðrétt
væri sagan sem hún hafði sagt mér ungum.
Einhvur sem hún hafði tekið mark á hlaut
aö hafa laumað skröksögunni í eyru
hennar, líklega áður en hún giftist syni
þessa mannorösblettaða öldungs. Kannski
Fátæktin er
fjandans nauð
Fyrsta kröfugangan á íslandi var farin í
Reykjavík 1. maí 1923 og var það
Jafnaðarmannafélagið sem að henni
stóö. Um leið var það ákveðið að sá
dagur skyldi hér á landi skoðast sem
almennur frídagur verkamanna eins og í
hinum Norðurlöndunum og raunar víðar
um lönd. Ég held ég megi fullyrða að
síöan hafi hátíöarhöldin ekki falliö niöur
þann dag, en vegna óeiningar í verka-
lýðshreyfingunni og í samtökum jafnaö-
armanna hafa fylkingarnar oft verið tvær,
og stundum fleiri, sem farið hafa um
götur borga og bæja á íslandi og borið
fram mismunandi róttækar kröfur.
Jón S. Bergmann, hinn kunni hún-
verski hagyröingur, hafði víða fariö á
sjómennskuárum sínum, þá kynnst jafn-
aðarstefnunni erlendis og komist í snert-
ingu við samtök sjómanna og verka-
manna í útlöndum. Um kröfugöngu í
Reykjavík 1927 yrkir hann þessar tvær
vísur:
Þar sem mikli Mammon er
miölung daprast sálin,
svo að fæstir fórna sér
fyrir hjartans málin.
Allt mun veröa læðingslaust,
lengst er kenndi á hörðu,
þegar svifhá sannleiksraust
sigrar hér á jörðu.
Þetta var síöasta áriö sem Jón liföi.
Hann lést haustiö 1927. Þessar munu því
vera meðal síöustu vísna hans. En þær
sem nú koma eru frá þeim tíma er hann
var enn á æskuslóðum.
Þeim hastar ekki á hreppaskil,
sem hafa lítiö jaröneskt til
og eiga hvorki kýr né hest,
né kind aö drepa úr pest.
hefur ætlunin veriö aö koma fyrir hana
vitinu, áður en það væri of seint. „Skjaldan
fellur eplið langt frá eikinnl," hefur kannski
verið hvíslað að henni, þegar ungi Daníel
fór að gera hosur sínar grænar fyrir henni.
Vissulega var þjófnaður mikil hrösun í
augum hennar, en alveg áreiðanlega taldi
hún rógburöinn stórum hraklegri verknað.
Lyginni hefði hún ekki getað beitt þótt líf
hennar lægi við.
Auöséð er að sá sem laumað hefur að
henni ósannindunum, hann hefur verið
mjög svo illa að sér í því máli, sem hann
vildi fræöa hana um, og ruglast í því
bagalega. Þaö er jafnvel hægt aö sjá
hvurnig hann hefur ruglast, og í Ijósi þess
bendir margt til, aö hann hafi haldiö aö
hann væri að segja satt: Móðir mín fluttist
ekki í sveitina fyrr en fimmtán árum eftir að
mál Daníels var til lykta leitt. Meöan
nágrannar hans mundu dóminn og for-
sendur hans, festist þjófsorðið ekki viö
hann. Hann hafði ekki verið dæmdur fyrir
þjófnað, heldur uppreisn gegn réttum
yfirvöldum. Endurminningin um handtök-
una entist betur en endurminningin um
tilefni hennar. Þegar frá leiö minnti fólk, að
hún heföi staöið í sambandi við lamb, sem
hann hefði markað sér frá Jóni danska í
Hagakoti. Þaö haföi líka veriö eitt atriöiö í
ákæru Hjallanesfeðga. Og rétt var það:
Daníel hafði uppmarkað lamb, en fyrst
haföi hann keypt þaö fullu verði, ekki af
Jóni danska, heldur af Þórði bónda í
Gíslholti. Markið hafði Jón í Hagakoti hins
vegar átt áður, en nú var það komið í eigu
Daníels. Allt voru þetta lögleg viöskipti og
öngvar launungar við hafðar.
Þannig nægja fáeinar missagnir og
hæfileg gleymska til þess aö gera heiðar-
lega menn að „þjófum" þegar frá líður, og
„fræðimenn" skrá þetta í bækur og ánafna
Þjóöskjalasafninu þær.
Og þó ég eigi ekkert til
og ekki þurfi á hreppaskil,
ég reyki og leik mér laus vió harm
við Ijótan pípugarm.
Þessar vísur eftir Jón S. Bergmann hef
ég ekki séð á prenti. Þær eru teknar úr
vísnabók gamals manns, sem lengst ævi
sinnar átti heima á Hvammstanga, nú í
Kópavogi. Þar er og þessi vísa eftir sama
höfund:
Saug í hljóói svita og blóð
sér til hróðurs dóninn,
stolinn gróða gaf í sjóð,
ginnti þjóðarflónin.
Þessi vísa Jóns hefur hins vegar komið
á prent í ritum hans:
Fátæktin er fjandans nauð
fyrir stórlynt hjarta.
En lítilmennska og ógn af auö
illa saman skarta.
Með Jóni og frú Theodoru, konu Skúla
Thoroddsen, var kunningsskapur. Ein-
hverju sinni orti hann til hennar þessa
afmælisvísu:
Þú ert skála mætust mey,
manstu sálar stefin.
Þú að táli þekktist ei.
Þú varst Njáli gefin.
Um Skúla orti hann:
Kaus sér aldrei krókaleið
kappinn aðalborinn,
því mun ávallt Skúlaskeið
skýrast marka sporin.
Þegar Skúli Thoroddsen féll frá, enn á
góðum aldri í maí 1916, orti Sveinn
Hannesson frá Eiivogum:
Nú er Skúla komið kvöld,
kempan horfin vorum sjónum.
Þó aö hríöi í heila öld
harösporarnir sjást í snjónum.
Annað er mjög athyglisvert: Móðir mín
hefur greinilega aldrei spurt föður minn um
þetta, hvað þá afa minn sjálfan, né heldur
Gvurún-ömmu, konu Daníels. Þau hefðu þó
væntanlega getað sagt henni hvað gerst
hafði í raun og veru. Nei, mamma hefur
einfaldlega trúað frásögn sögumanns og
veigrað sér við að minnast á hana við þá,
sem orðiö höföu fyrir óláninu. Sama reglan
hefur gilt um þetta sem fleira á bernsku-
heimili mínu: að minnast aldrei á áviröingar
annarra, síst venslafólks. Nöfn nokkurra úr
hópi þess voru jafnvel aldrei nefnd. Sigurð-
ur Guðbrandsson faðir Gvurún-ömmu var
aldrei nefndur á nafn, ekki heldur Elín
dóttir hans, þaðan af síður Kristbjörg
hálfsystir Þorbjargar langömmu, móðir
Elínar. Djúp þögn var látin hylja nöfn
þessara nánu ættingja minna. Þeim var
sökkt í pyttinn botnlausa. Kastaö var þeim
í kolsvartan hyl, eins og kveðjunni til
Hervarar.
Sá sem hvíslaöi því að móður minni, að
Daníel afi hefði stoliö lambi frá Jóni í
Hagakoti hefur greinilega aldrei lesið
réttarskjölin eða dóminn yfir Daníei í þessu
svo nefnda sakamáli á hendur honum. Og í
níutíu ár hélt Daníel Þorsteinsson áfram aö
vera auviröilegur smáþjófur, sem stal lambi
fátæka mannsins. Þessi maður, sem mest
líktist fornaldarkappa í sjón og reynd,
myndlistarmaður í önd sinni og holdi, eins
og Þóröur hreöa, Margrét in oddhaga í
Skálholti, Randalín Filipusdóttir frá Stór-
ólfshvoli, Eiríkur í Skarði, sonar-sonur
Torfa í Klofa og Ásmundur Eiríksson á
Minnivöllum — þessi maður lambsþjófur!
Þriggja álna hár, breiður yfir herðar og
brjóstið, og þykkur undir hönd, með jarpt
hár, sem féll liðað niðrá heröar, og enginn
fékk að skerða þetta hár utan móöir mín
ein, tengdadóttir hans, sem hann lét tvisvar
á ári særa þaö að neðan, — maður meö
Um Jón S. Bergmann látinn orti
sveitungi hans, Valdemar Kamillus Ben-
ónýsson:
Hreina kenndi lista leið,
Ijóðin sendi af munni.
Orðin brenndu og það sveið
undan hendingunni.
Þótt Theodora Thoroddsen, prests-
dóttir, sýslumannsfrú á ísafirði og alþing-
ismannskona í Reykjavík, hafi kannski
ekki kynnst fátækt af eigin reynd, hafði
hún jafnan augun opin, eins og þessi vísa
hennar ber með sér:
Þaö á svo margur maður bágt,
mig hefur furöað tíöum,
hvað þeir gátu grátið lágt
í gaddi og krapahríöum.
Sína sögu segir þessi gamla staka,
sem fátækur bóndamaöur kvað:
heilagt hár, eins og hetjan í Jómsvíkinga-
rímum, sem bundin var á streng með
félögum sínum og átti að fara að höggva
þá, en voru þó inntir eftir síöustu ósk sinni,
og þessi fagurhærði maður sagði: „Svo hár
mitt fái ei blett af blóði/ best er því að
halda frá.“/ Er þetta smáþjófi líkt? Sjá,
Daníel bannaði aö læknis væri leitaö þegar
hann lá banaleguna, þó að hann kveldist
óheyrilega. Ég man hann enn í dag, hvar
hann lá í rekkjunni og starði sindurgráum
augum inn í náttskuggalandiö, þangað sem
hann stefndi. Og sagöi reiðilegri röddu við
harðstjóra sinn og kvalara, Himna-Gvuð, í
áheyrn fólksins:
„Það sem þú leggur á mig, ætla ég að
þola án þess að væla, og hvorki leita
hjálpar né biðja um grið.“
Það var á þessu augnabliki, sem Daníel
festist mér í minni, tveggja ára gömlum.
Það sem ég fékk aö vita um hann síðar —
af frásögnum annarra og lestri gamalla
skjala, það breytti ekki myndinni sem ég
tók þarna sjálfur af honum, stækkaöi hana
ekki, myndin þeirra rúmaðist innan í
myndinni minni: Þaö er mikilfenglegra að
berjast við Dauöann heldur en við málalið
yfirvaldanna.
Og líður enn og bíður, heill mannsaldur
líður, og ég er staddur í dimmu steinhúss-
lofti í höfuðstaönum. Hér er allt stútfullt af
pappír: í stöflum, kössum, hillum. Langar
raðir af velktum bókum, sumum svo
kámugum, að klígju setur að mér þegar ég
snerti þær. Á ferhyrndum gólfreit milli
prentpappírshlaðanna, sem ná frá gólfi til
lofts, sitja við borð blökk af elli fáeinir
menn, grænleitir á hörund, bognir af aldri.
Þeir sitja álútir yfir doðröntum sínum,
sumir að skrifa eitthvað upp úr þeim, aðrir
að lesa. Rykdaunn og fúalykt umlykja þá,
eins og beinagrindurnar í grafhýsi hettu-
Framh. á bls. 14.
Mitt við uni börn og bú
brest þó nokkurn finni,
þótt mér brúnin þyki nú
þung á konu minni.
Piltur sendi stúlku þessa vísu:
Alla kallar ástin brýn,
okkar strjálar fundum.
Horfðu oftar hýrt til mín,
hrollkalt er mér stundum.
Og hagyrðingur minnti bróðurson sinn
á þetta:
Ef þú hefur ekki þaö
ungur í fórum þínum,
konur sem þér kalla að,
kalt verður frænda mínum.
(hinum vinsæla útvarpsþætti orðabók-
armanna Háskólans var nýlega verið að
tala um burtfararbita og spurt um dæmi.
Ég er roskinn Vestfirðingur. Á æskuheim-
ili mínu var gömul kona, ættuö úr
Breiðafjarðareyjum. Hún fór oft með
þessa vísu:
Nú er saddur sarpurinn,
svo að stend á þambi.
Burtfarar var bitinn minn
banakringla úr lambi.
En þaö var nú einmitt það, sem átti að
varast, að skammta þeim, sem var aö
fara úr vistinni eða af heimilinu þann
bitann sem var rýrastur og matarminnst-
ur af sauðkindinni. Fyrri hluti vísunnar var
því naprasta háð.
Steingrímur Thorsteinsson var einn af
læröu mönnunum í Kaupmannahöfn úr
næstu kynslóð við Fjölnismenn. Hann
mat Sigurð Breiðfjörð mikils og áhrifa frá
honum gætti víöa í Ijóðum hans. Tökum
sem dæmi þessa sævarvísu Steingríms:
Látum skotið fari á flot
á fagran græöi,
víndur lotinn varpar mæði,
varla er brot á Ránar klæði.
5