Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1981, Blaðsíða 12

Fyrir 4000 árum stóö fyrsta Evrópumenningin í
blóma á eyjunni Krít. Sé litiö á Grikkland hið
forna sem vöggu vestrænnar menningar, má
segja að Eyjahafsmenningin, fyrst á Krít og síð-
ar í Mykene, hafi veriö einskonar generalprufa.
Krítverjar voru friöarins menn, víggirtu ekki
borgir sínar og neyttu ekki yfirburöa sinna til aö
ráðast á aðrar þjóöir. En sjálfir voru þeir
afgreiddir meö einskonar rothöggi 1380 árum
fyrir upphaf tímatals okkar.
Þessi glæfralegi leikur virðist hafa verið þjóöaríþrótt Krítverja og fór m.a. fram í
hallargardínum við Knossos, þar sem áhorfendur voru bæði á jarðhæð og í stúku.
Þannig líta út leifarnar af höllinni í Knossos, sem endurreist var eftir jarðskjálftann
mikla fyrir um 3500 árum og síðar eytt í þeirri árás, sem batt endi á minóska
menningu á Krít.
Blómi oghnignun m
Krít er ekki stór eyja, en í sögu
vestrænnar menningar hefur hún
gegnt lykilhlutverki. Sé tekið mið
af Islandi, er lengdin ámóta og
frá Reykjavík og austur til Víkur í
Mýrdal, en breiddin um 50 km,
þar sem hún er mest. Krítverjar
geta þó'minnst þess með nokkru
stolti, að forfeður þeirra gegndu
forystuhlutverki á menningarsvið-
inu í Evrópu um langt skeið. Það
var raunar lengri tími en sá sem lið-
inn er frá upphafi íslands byggð-
ar, eða 1200 ár. Sumir vilja jafn-
vel teygja ögn á þessu og kalla
að blómaskeið minóskrar menn-
ingar hafi staöið í 1500 ár. Þetta
ævintýri hófst 3000 árum fyrir
Krist; fyrsta skeiðið stóð í þús-
und ár, en blómaskeiðiö frá
2000—1550 f. Kr. Síðasta skeiðið
var stutt og minósk menníng
endar 1380 f. Kr. þegar höfuð-
staðurinn Knossos var lagður í
rúst.
Þegar talað er um minóska
menningu, þá er það dregið af
Minos, sem var konungur á Krít
og bjó í dæmalaust glæsilegri
höll í Knossos. Stundum er svo
að skilja, að Minos hafi verið
ákveðinn konungur; þó hallast
menn fremur að því, að þetta hafi
verið titill eins og Faraó. Stund-
um er einnig talað um egíska
menningu, kennda við Egevshaf
sem var á sínum tíma skírt eftir
kónginum Aigusi. (Sjá sögnina
um Minotárus og völundarhúsið,
sem hér er einnig birt.) En þetta
sama Egevshaf hefur einnig ver-
ið nefnt Eyjahaf á íslenzku.
Síglíngamenn brúa
austrið og vestrið
Hvernig í veröldinni hófst þessi þróun
fyrir svona margt löngu? Um þær mund-
ir bjuggu ýmsar barbaraþjóðir um Norð-
urálfu, sem lifðu frá hendinni til munns-
ins, en skildu ekki eftir sig menningar-
verömæti. Aftur á móti voru Forn-
Egyptar búnir að reisa sér ódauðlega
minnisvarða löngu áður en blómatíminn
hófst á Krít og austur í Mesópótamíu
haföi lengi staöiö þróaö menningarsam-
félag. Nágrannar Krítverja aö norðan
voru Grikkir, sem þá voru ekki vaknaðir
til menningarlífs og Hittítar í Litlu-Asíu;
merkilegur þjóðflokkur norðan úr Kák-
asus og kunnu einir manna í heiminum
þann galdur aö búa til járn.
Annars voru víst afskaplega mikil ró-
legheit yfir heimspólitíkinni á þessu þús-
und ára tímabili, frá 3000—2000 fyrir
Krists burð. Sjóræningjar voru ekki
komnir til sögunnar svo sem síðar varð,
en Krítverjar neyttu stööu sinnar í Miö-
jaröarhafinu og bæöi sigldu austur í
Miðjaröarhafsbotna og hófu vöruflutn-
inga á sjó og millilandaverzlun á undan
öðrum mönnum. Á þann hátt varö Krít
einskonar brú milli menningarlandanna í
austri og hins vanþróaða vesturs. Sjálfir
höfðu Krítverjar einhverntíma í árdaga
komiö norðan af Balkanskaga og sezt
að á eyjunni, sem var frjósöm og góð
ábúðar. Þeir voru Indó-Evrópumenn,
fremur lágvaxnir, dökkir yfirlitum og
þóttu friösamir.
Krítverjar bronsaldar voru lagnir
steinsmiðir og bjuggu í þorpum, þar sem
þeir ræktuöu landið; fluttu jafnvel út
korn og vín. En þeir voru einnig færir
iönaöarmenn, smíöuöu hnífa og axir og
aðra búshluti. En fremstir voru þeir alla
tíð í listrænum handiönaöi; fegurri leir-
ker hafa varla veriö búin til þann dag í
dag og munar þar mest um abstrakt
skreytingar og ornament, sem voru al-
deilis frábærlega útfærðar. Þeir höfðu
miklu lakari tilfinningu fyrir skipulagi og
stórum línum; hús þeirra og hallir þykja
frumstæð að þessu leyti. En þegar til
þess kom aö drífa skrautmuni og smíöa
skartgripi úr gulli og silfri, var annaö
uppi á teningnum. Aö sínu leyti hafa þeir
veriö nokkuö hliöstæöir listamenn í
höndunum og Víkingarnir næstum þrjú
þúsund árum síöar. Fléttustíl Víkinga-
aldar sjáum við aö vísu ekki á Krít, en
sveigar og margslungin ornament vekja
undrun og aödáun. Á hallarveggi máluðu
listamenn þeirrar tíðar freskur með fag-
urlega stílfærðum dýra- og mannamynd-
um.
Blómaskeiö ffyrir 4000 árum
Krítverjar tóku „stóra stökkið áfrarn"
12