Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1981, Blaðsíða 20

■
ÓLAFUR HELGI — drottnari og dýrlíngur
ÍLEIT AÐ ÓLAfS- SKRÍNI
Eftir Öystein Grue. Á myndinni: Sagnfræðingurinn Olav
Hummelvoll með lágmynd af Ólafi helga. Séra Sigurjón Guð-
jónsson þýddi.
— Að sjálfsögðu. í honum býr leynd þrá
eftir friði og ást, þrá, em hann fær ekki
tækifæri til aö láta í Ijós um sína daga,
þegar valdafíkn og grimmd réðu ríkjum.
í „Drottningarsögunni" minnist Sighvat-
ur, skáld, á þennan eiginleika konungs.
Hann segist allt í einu hafa séð fyrir sér
„mann, sem þrái frið og réttlæti, kærleika
Guðs“. Og í bók minni, „Hinn helgi
konungur", mælir Grímkell, biskup, sem
lýsti Ólaf, konung sannheilagan, eftir hann
og kveður um leiö upp dóm yfir sjálfum sér:
„Konungur var heilagur. í Guðs nafni,
Sigríöur, trúðu mér! Það vorum við, sem
vorum breyzk, við þorðum ekki að rísa upp
og refsa honum, þoröum ekki aö sýna
honum leiðina, sem hann leitaöi aö. Þegar
hann fór með báli og brandi, var það í
mesta lagi, að við hefðum uppi nokkrar
mótbárur. Og það var ekki aðeins, að viö
værum hrædd viö hann, heldur eins og við
treystum ekki Guði. Okkur var Ijós valda-
græðgi Ólafs og grimmd, en notfærðum
okkur hvorttveggja. Þaö var eins og við
vildum fórna sál hans til að kristna landiö."
Það er Sigríöur Þórisdóttir, sem biskup-
inn er að taia við, og hún hefur ærna
ástæöu til aö hata hinn helga konung, því
aö hann átti sök á dauða bónda hennar og
tveggja sona.
Þaö er ekki fyrr en löngu eftir dauða
Ólafs, sem meö henni þroskast hæfileiki til
að fyrirgefa honum. Henni segir hugur um
þá baráttu, sem konungur hafi sjálfur háð
— milli vilja síns til valda og vilja Guös,
hvaö líf hans snerti. Og að lokum féllst
Sigríður á það, að konungurinn hafi dáiö
heilögum dauða, þó aö hann hafi ekki lifaö
heilögu lífi.
Gagnrýnandi sagði einu sinni, að Vera
Henriksen færi um sögusviö sitt með
„öryggi svefngengils".
Það gefur mjög villandi hugmyndir um
vinnuaðferðir hennar. Bak við bækur
hennar liggja margra ára rannsóknir á sögu
og öðrum greinum, sem fjalla um mannlíf-
ið, en sérstaklega áhuga hefur hún haft á
sálfræði. Og hún segir, að hiö mannlega og
mannleg samskipti taki hug hennar fang-
inn, þegar hún skrifi, en hið sögulega og
menningarsögulega skipti fyrst og fremst
máli sem umhverfi. Þegar hún sezt viö
ritvélina, „lifir hún iífi söguhetja sinna — í
blíðu og stríðu“, segir hún.
Mikið af söguefninu um líf Ólafs Har-
aldssonar er sótt til heimilda, sem eru eldri
en frásögn Snorra:
— Ég skal nefna til dæmis Flateyjarbók,
safn norskra konungasagna og frásagna af
atburöum í Noregi og víðar, segir Vera
Henriksen ennfremur. Þær eru skráðar á
14. öld, en eru byggöar á langtum eldri
ritum — meðal annars á hinni svokölluðu
„bók Styrmis“. Úr þessum heimildum hefur
Snorri greinilega tekið, það sem honum
hefur fundizt hann þurfa, en hann hefur
hlaupið yfir margt og þannig „hagrætt“
efninu að eigin mati.
Reyndar hefur íslendingurinn Jón Helga-
son safnað saman nokkrum þessara heim-
ilda í 2. bindi útgáfu sinnar af hinni miklu
Ólafssögu Snorra. Hana ritaöi Snorri á
undan Heimskringlu.
í viðtali okkar við Veru Henriksen
minntist hún á mörg gömul, norræn rit, og
við spyrjum, hvort hún lesi fornnorsku
(gammelnorsk) vandræðalaust.
— Já, ef ég verð að gera það. En það
væri ósannindi.ef ég fullyrti, að ég læsi
hana auðveldlega. Eigi að síður er ég
sennilega ein um það í stúdentsárgangi
mínum að hafa haft not af náminu í
fornnorsku. Ég brýzt áfram og nota
orðabókina óspart.
En ég vil leggja áherzlu á það, að ég er
ekki að lýsa hinum sannsögulega Ólafi, því
að ég tel, aö hann hafi týnzt í mistri
fortíðarinnar og helgisagnanna. Ég hef
reynt að bregða upp mynd af Ólafi, sem
væri sálfræðilega verjandi með hliðsjón af
öllum heimildum. En svo veröum við að
hafa það hugfast líka, segir Vera Henriksen
og kímir, að þeir sem telja sig vita allan
sannleikann, eru oft þeir sem minnst hafa
leitað hans.
Sv. Ásg. þýddi úr „A Magasinet“.
Ólafur helgi var aldrei tekinn í
dýrlinga tölu hjá páfanum í Róm.
En helgur maður var hann í vit-
und fólksins og kirkjunnar eftir
að fyrsti norski biskupsstóllinn
hafði verið settur á fót en það var
í Niðarósi 1152—1153. Frá þeim
stóli var því lýst yfir að Ólafur
væri helgur maður (Sanctus
Olavus). Auk margra þjóðlegra
helgísagna um Ólaf kostaði kirkj-
an kapps um að glæða skilning
manna á því að hann væri helgur
maður og píslarvottur. Náinn
samstarfsamaður Ólafs Haralds-
sonar að krístnun Noregs var
Grímkell biskup. Sagnfræðingar
meta áhrif biskups mikils um allt
sem varðar arfsögnina og dýrkun
konungs. Einn kemst svo að orði:
Án Grímkels — enginn Ólafur
helgi — og án Ólafs — engir píla-
grímar. Eysteinn erkibiskup Er-
lendsson sem að líkindum hefur
staðið að baki öllum lýsingum og
frásögnum arfsagnanna eftir
1152 í elstu bók Noregs „Passio
et Miracula Beati“ segir þar þján-
ingarsögu Ólafs helga og skýrir
um leið frá undraverkum hans.
Bókin var fyrst gefin út á latínu
— því næst á norsku og var um
allar miöaldir höfuðheimild kirkj-
unnar um Ólaf helga.
Hæg fjallgola strýkur loöinn hálendis-
gróöurinn. Titrandi tíbrá yfir öræfunum.
Hjal fjallbunanna er það eina sem rýfur
þögnina. Við sitjum við harðtroöinn stíg
fyrir sunnan Forolhogna: sérkennileg
landamerki i fullri þrettán hundruö metra
hæð. Fjallið í norðausturhorni Heiðmerkur
minni mest á egypskan pýramída. Stígur-
inn sem við höfum fylgt liðast eins og
grábrúnn þráður norður yfir fjalllendið.
Þaö grípur menn furða að hugsa til þess
að einmitt hér hefur verið ein helsta sam-
gönguleiö milli Niöaróss og byggöanna
austanfjalls, Niðaróss sem öldum saman
var miðpunktur Noregs frá þjóöernislegu
sjónarmiöi. í huganum hverfum viö aldir
aftur í tímann, þegar pílagrímaskararnir
lögðu hér um leið sína norður yfir til helgi-
skrínsins í Niðarósi. Héðan lá stígurinn og
leiöin um Búdal og Gaulardal. Það var ein-
mitt á þessum slóöum sem eftirvæntingin
náöi hámarki áður en menn fóru niöur á
bóginn eftir byggðunum í Syðri-Þrænda-
lögum. Nú voru fáar dagleiöir fyrir höndum
þar til þeir komu auga á turnspírur Niöar-
óssdómkirkju, Kristskirkju: Mark og mið
þessarar ferðar.
Þaö hlýtur að hafa verið kynleg fylking
sem hér var á ferð. Sjúklingar, virðulegir
andlegrar stéttar menn og kaupahéðnar
ásamt heittrúuðum betlimunkum. Kynleg
blanda frá ýmsum löndum. Margir voru
mjög langt aö komnir. Alla leið frá Miö-
Evrópu og Eystrasaltslöndunum. En allur
þorrinn var þó frá Norðurlöndum.
Það er vitað frá fornu fari að tvær voru
höfuðleiöir frá Austurlandi til Niðaróss.
Vegur lá úr víkinni og norður um Haöaland.
Systurkirkjurnar í Gran eru frá upphafi píla-
grímatímans. Frá Haöalandi lá leiðin norð-
ur um Guöbrandsdal og yfir Dofrafjöll.
Hin leiðin lá í stórum dráttum meðfram
Glaumelfi upp til Austurdals yfir fjalliö
norður í Vangröftdal áður en hún rann
saman við veginn frá Dofra í Gauldal. Eftir
þaö var vegurinn einn alla leið til Niðaróss.
„Konungsvegur" upp Guðbrandsdai lá
yfir Dofra og marga aðra staði niöur í Drífu-
dal. Vegirnir tveir mættust hjá Renebu
vestan megin við Orkla og síöan niður
Soknadal og Gauldal. Þetta er kunnasta
leiöin milli Suður-Noregs og Þrándheims.
En þótt samgönguleiðin yfir Dofra sé
þekktust í sögunum þá vitna aðrar um
mikla umferö í Austurdal — einmitt á tíma-
bilinu eftir 1030. Og þaö var fall Ólafs Har-
aldssonar á Stiklastöðum sem hleypti af
staö allri þeirri umferö.
— o —
Átthagafræðingurinn Olav Hummelvoll á
Ósi í Austurdal er sérfræðingur um þessar
gömlu samgönguæöar. Hann hefur fyrir
skömmu gefið út bækling um pílagríma-
leiðirnar norð-vestur yfir sem lágu um Van-
gröftdal Budal, Stören — og til Niðaróss.
Haugarnir meðfram gömlu leiðinni frá
Syðri-Þrændalögum yfir fyrrnefnda dali og
fleiri til Svíþjóðar og yfir Ósása til Austur-
dals, sýna aö hér hefur verið mikiö farið um
fyrir langa löngu. Ýmsir gripir sem fundist
hafa meöfram leiðinni benda til tímatalsins
nálægt fæðingu Krists löngu fyrir búsetu
og pílagrímsferöir í þessum héruöum, segir
Olav Hummelvoll.
Eftir að maður þessi hafði losaö sig við
opinber störf og afhent bróðursyni sínum
jörö sína, gat hann farið að gefa sig allan
viö sín mestu áhugamál — átthagarann-
sóknum.
„Saga og gamlar erföavenjur og arf-
sagnir tóku hug minn fanginn meðan ég
enn var í æsku. Afi minn og faðir sögöu
sögur sem ég festi rækilega í minni. Stund-
um voru það sögur sem nátengdar voru
vissum stöðum eða nöfnum. Smám saman
lagði ég það í vana minn aö ég fór aö skrifa
hjá mér áhugaverðar upplýsingar. Ég fékk
snemma áhuga á gömlum samgönguleið-
um sem áttu að hafa legið hór um byggð-
ina. „Pílagrímavegur" — eða „Konungs-
vegur“ kallaöi gamla fólkið þaö.
En þetta efni varð aö bíöa lengi. Þaö var
búskapurinn og all-fjölþætt félagsmál sem
tóku upp tímann, svo að ekkert varð úr
rannsóknum mínum.
Söguleg heimildasöfnun og rannsókn á
þeim heimtar næði og ýtarlegt yfirlit um
það sem að er unnið.
En öll árin sem ég vann aö ýmsum fé-
lagsstörfum veittu mér tækifæri til að kynn-
ast mörgum mönnum sem bjuggu yfir
margskonar fróðleik á þessu sviði og upp-
lýstu mig um eitt og annaö. Eftir þvi sem
árin hafa liöið eru þeir færri sem hafa
hugmynd um hvar gömlu leiöirnar lágu. í
gamla daga, þegar hiröar fylgdu búpen-
ingnum um skóg og fjöll allt sumariö voru
þessir vegir og stígar farnir og fólki var
kunnugt um þá. En nú eru þeir víöa vaxnir
hrísi og háu grasi.
Umferðarinnar um dalina úr sænskum
og norskum byggðum er sjaldnast getiö í
gömlum annálum. Einstaka byggöabækur
geta þó þess að svokallaðar pílagrímaleiöir
hafi legiö um byggðina. En oft er lítiö á
þessu aö byggja. Og einstaka sagnfræð-
ingar hafa margt viö þær að athuga. Sverre
Steen prófessor hefur gert kort sem fylgdi
ritgerö eftir hann um pílagrímaleiö sem hafi
legið upp Guðbrandsdal og niöur í Austur-
dal. En þegar þetta kort er gaumgæfilega
athugaö kemur það illa heim og saman viö
sögulegt efni sem menn styðjast við í dag,
segir Olav Hummelvoll.
Sigrid Undset var hafsjór af fróöleik um
löngu liðnar aldir en í bókum hennar er þó
lítið um landfræðilegar lýsingar. Að vísu
minnist hún á leiðina frá Tofte til Oppdals.
En það eru fyrst og fremst lýsingar hennar
á samfélagsmálum í Kristínu Lafransdóttur
og öörum miöaldasögum hennar sem er
áhugaveröur lestur fyrir þá sem vilja vita
eitthvaö um pílagrímana og feröir þeirra.
Mesta vandamálið viö að kortleggja leið-
ir pílagrímanna verður á vegi manns við
rannsóknir úti í náttúrunni, segir gamli
maöurinn.
Árum saman hef ég fariö fram og aftur
vegi þá sem telja má öruggt aö gengnir
hafa verið af pílagrímum, verslunar-
mönnum, konungsfulltrúum og hermönn-
um til eða frá Niðarósi. Þeir lágu í kross um
fjallahéruðin á leiöinni milli Þrændalaga og
Austurlandsins.
— O —
Það er kringum 1030 að íslensk kviða
getur um ferðir pílagrfma til Ólafsskrínisins
í Kristskirkju. Og lík konungsins helga haföi
verið lagt í. Þýski sagnfræðingurinn Adam
frá Brimum, sem var gestur Sveins Ástríð-
arsonar Danakonungs, heyrði talað um
þessar ferðir og skrifaöi hjá sér það sem
hann heyrði um Niöarós: „Norðmenn sem
frá alda öðli höföu iökaö hryllilega fjöl-
kynngi — höfðu tekið trú á Jesúm Krist —
eftir aö Ólafur Haraldsson hafði kristnað
fólkiö meö vopn í hönd,“ ritar hann. „Kon-
ungur sá var gerður að píslavætti." Adam
frá Brimum segir ennfremur — og ýkir ekki
svo lítiö — að fólk frá gjörvöllum kristna
heiminum hefði haft í frammi tilbeiöslu við
skrín hins helga konungs.
Þýski sagnfræðingurinn hermir líka frá
því að pílagrímarnir ferðuðust a skipum og
leituöu hafna víösvegar í Noregi. Fólk frá
Mið-Evrópu og Danmörku var ferjaö yfir til
Skánar og fór landleiöis um Svíþjóð til Nor-
egs. í páfabréfi frá 1194 er líka getið um
pílagrímsferöir til Niðaróss, sem bæöi
norskir og erlendir pílagrímar tóku þátt í.
20