Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1981, Blaðsíða 19

höfðingjasetrinu Eggju í Þrændalögum.
Ólafur konungur er í miödepli tveggja af
bókunum, þó að hann sé ekki alitaf
nærstaddur, þegar hlutirnir gerast, heldur
vegna þess valds, sem hann hafði bæði
veraidlegt og andlegt. Vald konungsins
hafði þau áhrif á líf Sigríðar Þórisdóttur, að
hún verður að sjá á bak Ölvi, eiginmanni
sínum, og tveim sonum þeirra, sem allir
voru drepnir, og er síöan neydd til að
giftast Kálfi Árnasyni...
í bókinni „Drottingarsagan", sem kom út
fyrir tveimur árum fjallar Vera Henriksen
enn um Ólaf helga. Aö þessu sinni birtist
hann í frásögninni af konu hans, hinni
sænskættuðu drottningu, Ástríöi, sem
bæði tókst að ná tökum á konungi og
leitaði sjálf eftir völdum í gegnum hann. í
þeirri bók, sem er væntanleg frá hendi
Veru Henriksen, mun Ólafur einnig „ganga
aftur“. Því að bókin, sem ber heitiö
„konungsskuggsjá" („Kongespejl"), fjallar
um örlög drottningar Haralds harðráða, en
hún var „Jelisaveta" dóttir Jarizleifs, hins
volduga konungs í Garðaríki og í rauninni
framandleg og undarleg jurt í norskri
grund. Haraldur var sem kunnugt er
hálfbróöir Ólafs, móöir beggja var Ásta, og
hann stuölaði mjög að Olafsdýrkununni.
Vera Henriksen telur, að það hafi hann
einvöröungu gert af kænsku til eigin
ávinnings. En af hverju hefur hún þennan
óhemju áhuga á manninum Ólafi Haralds-
syni?
— Skáldsaga, segir Vera Henriksen og
leitar að réttu oröunum, — verður aö vera
eins og fljót eða kannski fremur eins og
ísjaki: Aöeins lítill hluti er sjáanlegur, en hitt
— þunginn, sem heldur öllu saman, er
undir yfirborðinu. Eins er það með okkur
mannfólkiö: Ég reyni að skrifa um hina
ómeövituöu strauma í manneskjunni, um
það sem er duliö, en mótar einnig
skapgeröina. Jafnframt vil ég lýsa mannin-
um í Ijósi samtíöarinnar og meö hliðsjón af
menningarsögulegum hræringum og söu-
legum viðburöum, sem stuðla aö mótun
ævilferilsins.
Báðar þessar forsendur eru fyrir hendi,
hvaö varðar þennan Ólaf, sem féll á
Stiklastööum, segir Vera Henriksen.
— í fornsögunum er honum lýst bæði á
jákvæöan og neikvæðan hátt, hann hefur
bæði sínar björtu og dökku hliðar. Ég hef
alltaf haft mikinn áhuga á þessum manni
og einnig þeirri tilraun, sem þá var gerð í
Noregi til aö bræða saman tvenns konar
menningu meö valdi og ofbeldi.
Ólafur Haraldsson var uppi á því tímabili,
sem viö köllum víkingaöld. Þaö var sá tími,
þegar gamla ásatrúin barðist gegn nýrri
guöshugmynd. Meðal annars voru hinar
kristnu kenningar um auðmýkt í algerri
andstöðu við hugsjónir gömlu goðafræö-
innar, hreysti og hugrekki, sjálfsbjargar-
hvöt og blóöhefnd til að verja heiöur
ættarinnar.
Hvað kynferöislífið snerti, var einnig
munur á hinum kristnu hugmyndum um
synd varðandi kynlífið og hinni öllu einfald-
ari afstöðu í hinum „gamla sið“.
í átökunum og árekstrunum milli hins
nýja og hins gamla siðar var staða
konunnar sérlega erfiö.
Fyrir konur víkingaaldarinnar hlaut
kenning Hvíta-Krists að tákna gjörbreyt-
ingu á þeirri stööu í þjóöfélaginu, sem að
minnsta kosti frjálsbornar konur höföu á
þeim fima, segir Vera Henriksen.
— Þær stóðu að mörgu leyti betur að
vígi bæði fjárhagslega og réttarfarslega
heldur en til dæmis konur á Norðurlöndun-
um á 19. öld. Til þess benda þeir
lagabálkar, sem skráðir voru á 13. öld. Hiö
sama kemur einnig fram í fornsögunum —
og verður líka ráðið af fornleifagreftri.
Norrænum konum hlýtur aö hafa fundizt
sér allnokkuð misboöiö með kenningum
kristinsdómsins og reglum og verið vandi á
höndum. Með hinum nýja siö var hinum
gömlu hugmyndum um stolt og sjálfsvirð-
inu afneitað, og auðmýkt var nokkuð, sem
sérstaklega var krafizt af munkum, konum
og þrælum. Ég held einnig, að konurnar
hafi þá staöið andspænis klerkastétt, sem
beinlínis var fjandsamleg konum, segir
Vera Henriksen. — Ég hef reynt aö lýsa
aðstæðunum meöal annars meö Sigriöi
Þórisdóttir, sem lengi berst haröri baráttu
gegn hinum nýju kröfum um auömýkt og
undirgefni, og einnig með Gunnhildi,
drottningu, í „Drottningarsögunni", en hún
fyllist heilagri reiði vegna óréttlætis prest-
anna.
En þetta hljómar næstum eins og nútíma
kvenréttindabarátta? Er hægt aö koma
hugsanagangi okkar tíma inn í þeirra tíma
fólk?
— Bæöi já og nei, svarar Vera Henrik-
sen. Já, af (dví að ég held, að víkingaald-
armenn hafi á engan hátt verið ver gefnir
en við erum. En við getum ekki þar með
sett sálfræðilegt jöfnunarmerki milli þeirra
og okkar, við veröum alltaf að skoöa þá í
Ijósi sinnar samtíðar. Og nei, af því að þá
höföu konur að sjálfsögðu ekki fullt
jafnrétti, eins og viö skýrum hugtakið. Eigi
að síður held ég, að reglur kristindómsins
hafi valdið konum þá miklum áhyggjum.
Minnumst þess til dæmis, aö þær höföu
alla bústjórn á hendi, þegar menn þeirra
fóru í víking. Og hugsum okkur, hvað hinar
heföbundnu, traustu hugmyndir um ættar-
tryggð hljóta að hafa veriö andstæöar boöi
kristninnar um trúnað við aðeins einn —
Guð.
Snúum okkur aftur að Ólafi Haraldssyni
og konunum kringum hann. Hvernig
ímyndar þú þér, að bernska hans hafi veriö
hjá hinni viljasterku móður hans, Ástu
Guöbrandsdóttur?
— Ég hef þegar minnzt á það, aö staða
kvenna á þeim tíma hafi veriö sterk, en
reglur samfélagsins veittu þeim ekki sömu
tækifæri og karlmönnum til að fá notið
þeirra eiginleika, sem þó voru í hávegum
haföir bæði meö mönnum og konum:
framagirni, stórlætis, dirfsku. Ég hef velt
því mikið fyrir mér, til hvers þetta hafi leitt.
Ég held, að þeirra tíma konur hafi veriö
knúöar til að reyna aö fá útrás fyrir bældar
árásarhneigöir sínar, valdafíkn sína gegn-
um frændur sína, eiginmenn og syni.
Það er Ijóst af sögunni, aö Ásta hatar
fyrri mann sinn og fööur Ólafs, Harald hinn
grenska, og á Siguröi sýr hefur hún lítið
annað en fyrirlitningu.
Jafnframt dýrkar hún mannsmynd, sem
ber hinn dæmigeröa „hetjusvip" drottnar-
ans. Þetta veldur tvískinnungi í afstöðu
hennar til sonarins. Annars vegar vill hún,
að Ólafur þroskist þannig, aö hann verði
hraustur og hugdjarfur, „ósvikinn víkingur",
en hins vegar er hún hrædd um, aö hann
veröi venjulegur breyzkur maöur. En meö
því að ala upp í syninum „karlmannseigin-
leikana" og sýna honum fremur hörku en
móðurblíðu veröur Ásta til þess að stuöla
að þeim vandamálum, sem biðu drengsins
Ólafs. Og reyndar, segir Vera Henriksen og
brosir, — ætli þessi tvískinnungur í afstööu
mæðra til sona sinna sé ekki við lýði enn í
dag? En það er annað mál, sem of langt
yrði aö fara inn á aö sinni...
Við spyrjum, hvort það sé jjessi tví-
skinnungur, sem valdi því í fari Olafs, sem
komi í veg fyrir samlyndi hans og kvenna
hans, hvort sem þær eru frillur eða það er
Ástríöur, drottning hans.
Vera Henriksen segir, aö víst gæti hjá
honum tvískinnungs gagnvart konum, og
það láti hún koma fram í lýsingu Ástríðar á
Að ofan: Teiknarinn Halfdan Egedius iýsir
þannig bardaganum, þegar þeir Kálfur Árna-
son og fleiri vinna á Ólafi helga.
Til vinstri: í norskri útgáfu af Heimskringlu
Snorra Sturlusonar er þessi teikning Half-
dans Egediusar og sýnir hún skáld flytja her
Ólafs Ijóð.
gjörðum konungs og afstöðu gagnvart
henni sjálfri.
Þó að henni hafi lærzt þaö í uppvextin-
um að láta hyggindi og hagsýni ráöa og líti
á hjónaband þeirra Ólafs sem aðferð til að
treysta stöðu sína, efla völd sín og hefna
föður síns, Svíakonungs, þá gengur hún
samt til brúökaupsins meö þær björtu
vonir, sem fylla hjörtu margra ungra
kvenna við upphaf sambúðar.
Skilningur konungs á ástinni er mótaður
bæði af tengslum hans viö móður sína og
valdahneigð hans, og fyrsti fundur þeirra
einkennist af yfirlæti og ruddaskap. Eg hef
gert mér í hugarlund, aö síðan hafi hann
leitað til hennar í bæn um blíðu og skilning,
eins og barn, sem hefur verið bariö, en hún
hafi vísaö honum á bug — af því að hún
neitaði aö sjá hans góöu kosti. Hæfilekar
Ástríöar til heilbrigðs og innilegs ástarsam-
bands höföu einnig verið eyöilagðir. Hún
var frilludóttir Svíakonungs og varð
snemma viðskila við móður sína, jafnframt
því sem faðir hennar var í augum hennar
fyrst og fremst valdsmaður, en stjúpmóðir
hennar sýndi henni hörku og óvild. Snorri
lýsir Ástríði í uppvexti þannig, að hún hafi
verið kvenna fríðust, glaðmælt og Ifillát, aö
vísu, segir Vera Henriksen, en þetta lítillæti
er undarlega andstætt þeim mætti og
myndugleik, sem viö kynnumst einnig af
fornsögunum, eftir að hún er orðin fulltíöa.
Mig grunar, aö Ástríður hafi náö „tangar-
haldi“ á Ólafi Haraldssyni og hafi beitt því
miskunnarlaust. Annars hef ég reynt að
lýsa Ástríði í „Drottningarsögunni" sem
athyglisverðri og sérstæðri manneskju.
Fræðimenn hafa deilt um nákvæma
dagsetningu orrustunnar á Stiklastöðum.
Prófessorarnir Hansteen og P.A. Munch
hafa bent á, að hin raunverulegi sólmyrkvi,
sem varð meöan orrustan stóð sem hæst,
hafi átt sé stað 31. ágúst — en ekki 29. júlí
1030, sem helgaöur er minningu Ólafs
helga.
Og ýmsa góða kosti hlýtur þó sá
konungur að hafa haft, sem lýstur var
heilagur.
19