Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1981, Blaðsíða 21

Þessar sögulegu heimildir veita vissu fyrir
því aö Ólafur var dýrkaður sem helgur
maöur nokkrum árum eftir fall hans. Líkami
hans sem ýmis jarteikn geröust hjá, aö því
er helgisagnir herma var áriö eftir aö hann
var veginn lagður í stórt gulliö skrín í
Kristskirkju í Niðarósi. Pílagrímsfarir til
Ólafsskrínisins uröu ótrúlega fljótt aö hefð
og jukust mikiö viö lok 12. aldar. Aö Ólafur
helgi gat orðið svo vinsæll og svo fljótt
tískudýrlingur bendir til ótrúlega góöra
samgangna.
Helgra manna dýrkun breiddist ekki
hvaö síst út fyrir eigin heföir kirkjunnar, þar
sem hver dýrlingur átti einn sérstakan dag
sem haldinn var hátíðlegur meö vissum
helgisiöum og sálmasöng. Tíöageröartext-
ar fyrir Ólafsdag voru víöa kunnir í Evrópu
þegar á 12. öld.
Samkvæmt kenningum kirkjunnar gátu
dýrlingar og aðrir helgir menn sem áttu
vísa vist í himnaríki eftir dauöa sinn, beöiö
fyrir þeim sem geröu bænir sínar viö helgar
leifar þeirra. Vaxandi boðun um hreinsun-
areld og aflát átti sinn þátt í því aö auka
Ólafsdýrkunina verulega. Kirkjan haföi
mikil áhrif sem trúaruppalandi og knýöi á
trúaöa menn aö leita um langan veg þeim
til sáluhjálpar. Þar gat komiö til syndastraff
sem á þá haföi verið lagt af klerkdóminum
eöa þá af veraldlegum yfirvöldum sem not-
uöu aðferöir kirkjunnar til framkvæmda á
lögum sínum. Eöa þaö gátu líka veriö yfir-
bótaerindi fyrir nákomna til þess aö hjálpa
einum eöa öörum út úr hreinsunareldinum.
Því að hver gat haft það á samviskunni aö
vita af vini sínum eða ástvini í hreinsunar-
eldinum þegar unnt var aö hjálpa honum
fyrir sjálfsfórn og pílagrímsför.
— O —
Pílagrímarnir lögöu ekki leiö sína eftir átta-
vita eöa korti. Þeir uröu til aö byrja meö aö
halda sig frá hindrunum náttúrunnar sem
voru hvarvetna á vegi eins og þéttir skógar
og há fjöll. En því er þeir frekast máttu
fylgdu þeir gömlum götuslóöum þar sem
þá var aö finna.
Þaö skipti ekki öllu aö fara hratt yfir.
Pílagrímar voru menn sem höföu lagt upp í
langferð og notfæröu sér tímann vel.
Fyrir þá sem búsettir voru nálægt
óbyggöunum viö pílagrímastígana til Niöar-
óss gat sambandið viö sivaxandi píla-
grímaskara veriö skemmtilegur þáttur í til-
breytingarlitlu og einangruöu umhverfi,
heldur Ólav Himmelvoll fram. Mörgum
Austdælingum sköpuðust þarna fyrstu
tækifærin til aö kynnast kristindómnum.
Þessir framandi langt aö reknu feröamenn
undir forystu munka og annarra andlegrar
stéttar manna, höföu ýmislegt nýtt fram aö
færa. Fólkið í sveitunum sem tók skírn varö
siðan pílagrímunum til hjálpar sem þeir
þörfnuöust á sínum löngu ferðum.
í dölunum risu smásaman upp kirkjur í
staö hofa og hörga. Sagnfræðingar finna
leifar fleiri og fleiri kirkna sem reistar hafa
veriö á þeim tíma, er pílagrímaferöir tóku
að aukast. Ástæöan til þess aö byggðar
voru miklu fleiri kirkjur en þörf var fyrir í
fámennum byggöum, gæti veriö sú aö píla-
grímaflokkarnir hafi tekið þátt í að byggja
þessar „Ólafskirkjur“.
Svartidauöi varð höfuöorsök þess að
kirkjurnar grotnuöu niöur, eöa sú er skoö-
un Olavs Hummelvolls. Það hlaut svo aö
fara þegar pestin drap þriöja hvern lands-
búa aö minnsta kosti. Og verkamenn kirkj-
unnar uröu ekki betur úti en aörir. Meö því
hnignaöi öllu menningarlífi stórlega seint á
14. öld.
Fyrir utan menningarleg áhrif sem sam-
bandið við pílagrímana haföi fyrir byggða-
fólkið þar sem þeir fóru um skal því þó ekkl
gleymt aö örtröö þeirra olli óþægindum.
Þaö voru ekki allir jafn-hrifnir af því þegar
pílagrímaskararnir fóru um t' gróandanum.
Pílagrímaferöir um byggöir Heiðmerkur eru
t.d. staöfestar í réttarbók áriö 1328. í henni
áminnir Magnús konungur Eiríksson „fyrir
guös miskunn Norömanna, Svía og Gauta
konungur alla menn í Austurdal Solör og
alla í Oppal, aö koma betur fram viö píla-
gríma."
Sr. Sigurjón Guöjónsson tók saman.
Séra Jakob
á Sauðafelli
Bleikur minn um þau glæfrastig.
Löng þó mér fyndust löndin heiöa,
loksins komum viö o'naö Breiöa
og fundum gullkónginn * * * * gamla þar,
gestrisinn hann og kátur var;
svo þegar kom ég síöar heim
sár-uppgefinn úr feröum þeim,
lúið corpus ég lagöi í ból
og leit ei upp fyrir þriöju sól.
Nú er ég hættur þulu aö þylja,
þér ég gjörði það rétt til vilja
aö fitja upp þennan ferðabrag
firða sem enginn kann við lag.
Héöan er nú svo fátt aö frétta,
aö fréttir ei lengja kvæði þetta,
því enginn fæðist og enginn deyr
og enginn held ég að giftist meir.
Henni Kristínu, konu þinni,
kveðju mína ég bið þú innir,
kysstu hana eins og kanntu best
koss fyrir gamlan Dalaprest.
Vertu nú sæll og mundu mig,
muna skal ég þá lengi þig.
Ad amicum.
Sauðafelli 14/11 1877.
* Hraunsnefi.
** Árni og Ingibjörg, foreldrar Oddnýjar
húsfreyju aö Skarðshömrum.
*** Þ.e. Jón Skeggjason.
**** Jón Jóh. Pétursson, bóndi að Breiða-
bólstaö, af sumum kallaöur hinn riki.
Hér lýkur þessum „pistli". Hann barst
í bréfi, dags. 3. maí 1935 frá Guðbrandi
Sigurðssyni í Ólafsvík. Er þar presturinn
í Hvammi nefndur séra Jón.
Séra Jakob kom kveld eitt til Stykk-
ishólms og lenti þar í kunningjahópi.
Vildu þeir gæða honum á bjór, svo aö
hann hresstist eftir ferðina. Þá kvaö
hann:
Biðst ég undan bjór í kvöld,
brjóst er veikt og maginn,
ár míns lífs þá eru töld,
á minn letrist grafarskjöid:
hann lifði í hófi lífsins
[hinsta daginn.
Sigurður Jónsson, sýslumaöur í
Snæfells- og Hnappadalssýslu, var ung-
ur tekinn til fósturs af Jóni forseta, móð-
urbróður sínum. Dvaldi hann hjá honum
í Danmörku, þar til hann hafði tekiö
lögfræöipróf og fengið veitingu fyrir
nefndri sýslu. Sigurður var með stærstu
mönnum og eftir því þrekinn, enda var
gert orð á því, hve sterkur hann væri, og
heföi það oft komiö sér vel, meðan hann
var við leynilögreglustörf í Kaupmanna-
höfn. — Séra Jakob hitti sýslumann eitt
sinn á förnum vegi, þegar hann var ný-
kominn til Stykkishólms, og segir:
Víkingur vestan úr fjörðum
til vistar fór suður um haf.
Átti hann þar einatt í hreöum,
og ei Dönum hvíldir hann gaf.
Þeir voru grænir og gulir
og gjörðu honum snerrur ávalt,
en magnaður megninu jötna
hann muldi þá rétt eins og salt.
Heim er nú kominn meö heiðri,
Hólmurum veitir hann liö,
megi því móðir skal fagna
mjúklát við túhraustan niö.
Frændur tveir í Dölunum giftu sig og
slógu saman brúökaupunum sem kallað
var. Þeir hétu báðir Oddur. Það var í
flimtingum haft að brúðirnar færu ekki
einar. — Prestur var séra Jakob, og var
hann sem vænta mátti i veislunni. Er
púnsdrykkja var hafin og menn gerðust
glaöir, fór að fjúka í kviölingum hjá
presti. Er þetta eitt af því sem hann
kvað:
Út á djúpið Oddar tveir
eitt sinn reru báðir þeir,
og eignuðust ferjur allgóöar,
sem aldrei fyrri róið var,
hvor sinn Odd og einn í hlut
[að auki bar.
Hér lýkur drögum Ásthildar aö fram-
haldserindi um séra Jakob Guðmunds-
son á Sauðafelli. En tvö Ijóö eftir séra
Jakob voru á blöðum, er lágu hjá erind-
istextanum, og hefir hún vafalaust ætlað
að bæta þeim við. Annað er „Nýárs-
kveöja til séra Eiríks Gíslasonar í janúar
1877“ og er þannig:
Gott ár þér gefi
guð, og öllum þínum;
þá trú ótrauða ég hefi
hann taki bænum mínum,
því fúst er föðurhjarta
fáráð börn að hugga,
hans Ijósið lýsi oss bjarta
lífs i dimmum skugga,
svo ei þurfum ugga.
Hitt Ijóðiö er „Pistill til sr. Eiríks Gísla-
sonar í janúar 1887 frá sr. Jakobi“ og
hljóðar þannig:
Eiríkur minn, ég þakka þér
þitt fyrir bréf, er sendir mér
og fyrir fleira gamalt og gott
og góðan margan kærleiksvott,
og samvinnuna hjá séra Pá,
er situr Ölafs bólstað á.
Pistlana þína pósti ég fékk,
þá pílagrímsferð hann suður gekk;
hann skilar víst, ef lifir hann lengi
og líta fær hann Víkur mengi,
því hann er ærlegur Árni greyið
og aldrei hefur mútur þegiö.
Hjá Lúsifer ei að Ijúga og stela
og læra þarf því ekki aö fela.
Fréttir ég engar færi þér,
því fréttnæmt ekkert hér til ber.
Fáir lifna og fáir deyja
og flestir við það gamla þreyja.
En köföld og jarðar bráðast bann
búandann gjöra huglausan.
Þegar hann lítur gljáan gadd
gjörvallan þekja foldar hadd,
hann heldur hvorki sól né sumar
sjá muni framar íslands gumar,
og héðan af engin signi sól
samfrosið land við Norðurpól.
En Kári hlær í kamp og segir:
„Komið og lærið íslands megir
hörðum að búast vetri við
og varast skrælingja Ijótan siö;
að vetri liðnum sól og sumar
sjá munu aftur íslands gumar,
ef meðan varir fjúk og frost
fénað halda við góðan kost. “
Útsynningurinn yglir sig
og ætlar hreint að drepa mig,
þurfi ég nokkra aö fara ferð,
farlama ég á eftir verð.
Ellinnar eru illar brellur,
ellin mér ekki vel því fellur,
og vil því feginn við hana skilja
og verða ungur, en drottins vilja
hlíta ég vil og þolinn þreyja,
þar til ég bráðum fæ að deyja.
Þá vona ég mín unga önd
öll veröi laus við þrældóms bönd,
og blómgist þá við frelsið frítt
í fögrum lund þar allt er nýtt.
Eins og pálmi á áarbakka,
Eiríkur minn, ég til þess hlakka.
Á meðan ég ekki fæ að flytja
af foldu héðan, ég verð að nytja
ávexti jarðar illa og góöa,
og allt sem veröld hefur að bjóða.
Þvi eitthvað má af öllu læra,
hið illa kann oss gott að færa,
þrautirnar efla þrekið manns,
þolgæði við það styrkist hans,
af mannraunum sálin menntun fær
og meðal þyrna rósin grær.
Ég vil því gjarnan veröld þjóna
gegn vélum hennar reyna fjóna,
og leiðrétta hennar barnabrek,
bara að ég hefði til þess þrek.
En veraldar eru heima hellur
hálar, og margur á þeim fellur;
þegar ég hefi þeim á gengiö,
þá hef ég marga byltu fengið;
en bylturnar þó mér kæmu í vanda,
af byltunum ég lærði að standa.
Ef ég kærleikans töltur tók
og trúarstarf það kraft mér jók,
hver sem fær sér þau feróagögn,
fellur ei, það er biblísk sögn.
Heyrðu, frater, ég hættur er,
því horfin er andagiftin mér.
Mæðgurnar heilsa þér og þínum,
og Þorbjörgu, en ég í pistli mínum
fel ykkur öll í forsjá hans,
er farsæld allri ræður manns.
Ignosce! Salute! et vale!
tuus integer amicus et collega
Jacobus.
— O —
Dóttursonur séra Jakobs, Yngvi Jó-
hannesson, hefir látiö mér í té eftirfar-
andi vísur eftir afa sinn, og tel ég rétt að
birta þær í framhaldi af erindum Ásthild-
ar, enda þótt hún hafi ekki haft þær í
fórum sínum.
777 dr. Hjaltalíns
28. ágúst 1881
Þú hefur fengið gæöing gráan
geðslegan og nokkuð smáan.
Úr Arnarfirði hann er að vestan,
arnfleygur því bráðum sést hann
þig aö Gimli um Bifröst bera
beina leið frá storöu frera.
Hippókrates heilsaöu frá mér,
hann mun leita frétta hjá þér.
Straumur lífsins
Áfram lífiö líður
líkt og vatnsins stríður
straumur i strangri á,
ýmist byrinn blíður
böls eða kaldinn tíöur
leiðir oss landi frá.
Hvar mun þá
höfn að fá
þar sem amar
ekkert framar
og und ei lengur svíöur?
Þá frá landi leggjum
lífs í ama hreggjum
hætt um dauðans haf,
hvort meöbyr eða móti
mætum lífs í róti,
líf sá lénti og gaf
með Ijósi á leið
lýsir skeið
í sælu hafnir,
heldur stafni
himinsölum móti.
Að lokum fer hér á eftir vísa eftir dótt-
ur séra Jakobs, Önnu (1855—1883),
sem hún orti þjóðhátíöaráriö 1874, þeg-
ar hún var 19 ára:
Lifi ísland og islendingar,
islenzkar lifi tilfinningar,
lifi vort kæra móðurmál
meðan að nokkur skapast sál.
21