Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1982, Qupperneq 3

æra óstööugan aö fjalla hér og nú um öll
verk 43 bóka höfundar. Ég vil þó nefna
næst bókina „Á bökkum Bolafljóts", sem
út kom fyrst 1940. Það er rammgerð
sunnlensk sveitalífssaga og endurspegl-
ar þjóðfélagsgeröina í upphafi aldar.
Fyrst er það þó römm og ísmeygin
mannlýsing Ámunda Finnssonar, sem
heillaöi konur með rándýrsaugum sín-
um, en sýndi karlpeningnum hæfilegan
yfirgang. Guðmundur sendi einnig frá
sér trílógíu: „Eldur“, „Sandur“ og „Land-
iö handan landsins". Þær eru mér ekki
eins eftirminnilegar — kannski vegna
þess að Guðmundur ætlar sér of vítt
sögusvið — ætlar að spanna yfir helsti
marga atburöi. Þaö er ekki hans sterka
hlið. Einfaldleikinn — lýsing á tvíhyggj-
unni — hvort tveggja hæfir honum best.
En öðrum bókum ætla óg endalaust
að halda á lofti: „Musteri óttans“ fyrir
þau dularmögn, sem mér finnst vera þar
á ferð. „Blindingsleikur", einföld og
hnitmiðuð sálkönnun afbrotamanna —
já og einstök umgjörð og framsetning í
stíl og samtölum. „Hrafnhetta", fölskva-
laus lýsing á ást, sem lítt fæst endur-
goldin, og þeim gjöldum, sem-veröur aö
greiða fyrir að vilja lifa lífinu með reisn.
Ég nefni einnig listaverkiö „Sonur minn
Sinfjötli“, magnaöa ádeilu á öll stríð.
Sjaldan hefur verk úr penna Guðmundar
hrifið mig meira við fyrsta lestur — og
því hefi ég ekki þorað að lesa þá bók
aftur. „Húsið" er einnig gullvægt verk.
Eldri menn telja mér trú um, aö vart geti
betri umhverfislýsingu í verkum Guö-
mundar, og þar teflir hann venjulegu erf-
iöisfólki, Jónu Geirs og Hús-Teiti, gegn
fína kaupmannsfólkinu. Þau krefjast
einskis, lifa sig inn í umhverfiö — og lifa
því söguna af. Taóismi myndi einhver
segja. Mér er líka föst í huga seinasta
skáldsaga Guömundar, „Dómsdagur",
ef til vill með hnúskum, þar sem ætt-
fræðiblandin sagnfræði þyngir verkið —
en sunnlenska umhverfið er frábært og
persónusköpun Sigurðar Guðbrands-
sonar eftirminnileg. Þó smýgur ein auka-
persóna best inn í mig, hann Ampi sem
sullast ár og síð í Veiðivötnunum. Ampi
— er þaö ekki veiðimannshliðin á Guð-
mundi sjálfum — sú sem snýr að okkur
á sumrin?
43 bækur sagði ég, og ekki rúm hér til
aö minnast almennilega á smásögurnar.
Þær eru í þremur söfnum: „Heldri menn
á húsgangi" sem mér finnst ég verða aö
kalla „vegarkantssmásögur'* því þær eru
frá þroskaárum Guömundar. Þá komu
„Vængjaðir hestar“ og siöar „Drengur á
fjalli“. í miðsafninu er ný persóna til sög-
unnar komin: Drengurinn Húni. Af hon-
um þykir mér þrjár sögur fremstar í
þessum tveimur síðari söfnum: „Pyttur-
inn botnlausi“,„Drengur á fjalli" og „Tap-
aö stríð“. Hver þeirra ein og sér myndi
duga tii aö halda skáldnafni Guömundar
á lofti. „Pytturinn botnlausi“ fyrir næma
lýsingu á dauöageignum, sem lífslöng-
unin ein vinnur á. Og svo þegar þessum
geig er burtu svift, þá glatar þar með
fenjamýrin áhrifamætti sínum og dul. Ég
vona, að hin sunnlenska fenjamýri svifti
Guömund Daníelsson aldrei lokkandi
grun um hættuna — því þá eru töfrar
lífsins horfnir um leið. Þessum töfrum
lífsins er einnig frábærlega lýst í „Dreng-
ur á fjalli“, sú saga er einn samfelldur
óöur til fjallafrelsis og getur vart betri
lýsingu á fjallferöum og réttum í íslensk-
um bókmenntum en þessi einfalda
ferðasaga geymir. „Tapað stríð“ er
þeirra margslugnust, sagan um móöur-
ina, prestinn og fööurinn skotglaða. Þar
virðist mér Guömundur komast næst
tveimur norrænum sagnameisturum,
Knut Hamsun, sem kunni allra skálda
best að dylja hið ósagöa í næmum
hversdagslýsingum, og Per Olof Sund-
man, sem skrifaði eitt sinn: „Ofta ár det
icke sagda mera innehállsrikt án det
sagda." I lok þessarar sögu heppnast
Guðmundi eitthvaö þvíumlíkt. Hann skil-
ur lesandann eftir með þá spurningu,
hvort drengurinn Húni drepi prestinn í
ógáti í staðinn fyrir hrafn og hvort faðir
hans kynni að vera örlagavaldur hans á
þeirri stund. Hér er skáldinu gefin sú list
aö hætta á réttu augnabliki. Ekki orö
framyfir — þá hryndi listaverkið allt.
Þessar sögur um drenginn Húna vildi
ég sérstaklega minna á vegna þess aö
þar dregur skáldið upp einfaldar myndir.
En einfaldur eða einhamur hefur Guð-
mundur sjálfur aldrei veriö í lífsstarfi
sínu. Hann varð „kennari, skáld og ef til
vill fleira“. Reynslu hefi ég af því, aö
Guömundi fórst vel að vera bæði kenn-
ari og skáld. Þannig var, að hér fyrr á
árum lenti óg tvisvar í því síðla vetrar að
ganga í forfallakennslu fyrir skáldiö. Þaö
var þegar hann var nauðbeygður til þess
að fara til Reykjavíkur og viða að sér efni
í „Spítalasögu“. Ekki hefi ég tekið við
bekkjum jafn bókmenntalega sinnuðum
né jafn þroskuðum til að meta hvaö væri
gott eða vont á þessum ódáinsakri. Af
hinu er minni frásögn, aö ég lenti í arfa-
garöinum. Skáldið haföi geymt sér lengi
að kenna setningafræöina og lái ég hon-
um þaö ekki.
„Og ef til vill fleira": Ritstjóri Suður-
lands 1953—1972 og kostaði þá átök að
losna. Þessu þarfa blaði stýrði Guð-
mundur á óvenju djarfan og sérstæðan
hátt. Viðtöl hans, sem flest finnast í fimm
viötalsbókum, urðu víðfræg. Þjóðar-
athygli vakti hann þá á Tótu Gests á
Eyrarbakka, en um viötölin um hana
komst Ólafur Thors að oröi, að hann
læsi ekki annaö skemmtilegra. Ég skal
játa, að þessi viötöl eru mér uppflettiefni
ár og síö vegna þeirra heimilda, sem þau
geyma. Og ekki síður það, að frá fyrstu
tíö er ég hóf sjálfur aö gera viðtöl, voru
þessi flýtisverk Guðmundar það helsta,
sem ég sótti formið til. Hann varö læri-
meistari minn og án efa margra annarra.
Margt fleira, svo sem, ötult uppbygg-
ingarstarf fyrir Héraösbókasafn Árnes-
sýslu, þar sem hann gegndi formennsku
frá 1970 og framundir þetta. Kosinn með
hlutkesti í hreppsnefnd Selfosshrepps
1970 og sat þar til 1974, en það reyndist
satt sem óg hugði, að þvílíkt starf er ekki
við skálda hæfi. Formaður skólanefndar
Héraösskólans á Laugarvatni frá 1967 til
1969, er hann lét fógeta innsigla for-
mannstöskuna og sagöi skiliö viö Sturl-
ungana á Laugarvatni.
Mitt verk var þá aö hljóta samfylgd —
réttara sagt njóta samfylgdar Guömund-
ar aö Laugarvatni þessi samveruár
okkar í Laugarvatnsskólanefnd. Gott at-
læti fengum viö þar hjá frú Öddu Geirs-
dóttur og Benedikt Sigvaldasyni skóla-
stjóra. Til þess að hafa formanninn góð-
an gaf ég frú Öddu eitt gott ráö. Hún
skyldi gæta þess aö bera Guömundi allt-
af mikiö og gott kaffi — því hann væri
mestur kaffimaður á íslandi.
Þaö var svikalaust gert. En þegar ég
er nú aö lokum kominn á leiðarenda í
þessu erindi þá verður mér þetta efst í
huga: í þeirri bók Guðmundar, sem mér
þykir einna vænst um, „Bróðir minn
Húni“, leggur hann aöaláhersluna á tví-
eðli mannshugans annars vegar og hins
vegar löngun okkar allra til aö deyja
standandi. Sú var ósk föðurins í þeirri
bók — eina óskin sem hann átti eftir.
Hvers getur maður óskað miklu
skáldi, sem fyllt hefur sjötugsaldurinn.
Eiga menn á hans aldri ekki allt: góöa
konu, vel heppnuö börn, bíl, margar
bækur — já, hús meö heldu þaki? Hvers
getur maður þá óskað annars en sá hinn
sami fá aö lifa lengi og vel?
Jú, eina ósk á ég eftir: Aö Guðmundur
Daníelsson fái — um síðir — að deyja
uppréttur — eða þá til vara sitjandi við
skrifborð meö góöan kaffibolla í hönd.
Henrik Nordbrandt
líkmennirnir
sérðu grafflötina með háu steinþrónum
þar sem líkfylgd þokast eilíft áfram
og hver kista virðist geyma leyndarmál
sem sjálfur dauðinn veit ekki einu sinni skil á.
því aö heldur þú að hinn dauði viti hvað er
milli naumt samanrekinna fjalanna
kannski þekkti hann sjálfan sig — en lík hans
er og verður honum hulinn leyndardómur
hlutur, sem aöeins við getum lýst: líkami
sem einmitt nú er borinn burt í líkkistu
af okkur, okkur sem grípum um messinghankana
og verðum um leið líkmenn hins dauöa.
séröu okkur, okkur með sorgarsvipinn
sem berum hvert leyndarmálið af öðru burt
undir greinum hvinhárra sedrustrjánna.
við erum líkmennirnir, þeir einu sem hafa vitneskju
þeir einu sem þekkja leyndar hugsanir þínar
eftir dauöann, þegar þú liggur stirðnaður í kistunni.
og margur, sem aldrei hefur heyrt næturkulið
og aldrei horft á skin frá fullu tungli
lærir ekki að þekkja sjálfan sig fyrr en í kistunni
þegar viö lýsum honum: sem rotnandi líkama
sem í þessari andrá er borinn burt í líkkistu
af okkur, okkur sem grípum um messinghankana
á grafflötinni milli hárra steinþrónna.
Úlfur Hjörvar þýddi.
3