Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.1982, Blaðsíða 2

„Agitprop “
og
kvikmyndir
Að minnsta kosti tvær kvikmyndir
eftir leikstjórann Costa-Garvas
hafa verið sýndar hér á landi, „Z“ og
„The Confession". Hin fyrrnefnda
var gerð 1969 og hlaut á sínum tíma
sérstaka viðurkenningu á kvik-
myndahátíðinni í Cannes. Þar er
skýrt frá atburðum, sem urðu við
valdarán herforingjanna í Grikk-
landi 1967 og gefið til kynna, að
bandaríska leyniþjónustan, CIA,
hafi átt hlut að því. Hin síðarnefnda
er byggð á sannsögulegri bók eftir
fyrrum utanríkisráðherra
Tékkóslóvakíu, Arthur London, sem
nú er búsettur í Frakklandi. Hann
lenti í Slansky-réttarhöldunum í
Tékkóslóvakíu 1952, þegar hreinsan-
ir voru gerðar í kommúnistaflokkn-
um þar með sama hætti og Stalín
hreinsaði til í flokknum hjá sér á
fjórða áratugnum. London lítur ekki
á bók sína sem uppgjör við kommún-
ismann heldur við Stalínismann.
Sömu sögu er að segja um Costa-
Garvas, hann lítur ekki á mynd sína
sem uppreisn gegn kommúnisman-
um heldur „úrkynjuninni“ í hug-
sjónum hans.
Á nýlegri kvikmyndahátíð í
Cannes deildi Costa-Garvas fyrstu
verðlaununum með öðrum og heitir
verðlaunamynd hans að þessu sinni
„Missing“ eða „Týndur“. Þegar her-
foringjar í Chile undir forystu Aug-
usto Pinochet hrifsuðu völdin úr
höndum marxistans Salvador All-
ende, forseta, hvarf ungur Banda-
ríkjamaður, Charles Horman, og
fannst síðar myrtur. Var þá þegar
látið að því liggja, að bandaríska
leyniþjónustan ætti hlut að valda-
ráninu og hvarfi Hormans. Ásakan-
ir um þátt CIA voru meðal annars
rannsakaðar af nefnd bandarískra
öldungardeildarþingmanna undir
formennsku Frank Church. í
skýrslu nefndarinnar segir, að ekki
hafi fundist „neinar sannanir“ um
beina hlutdeild Bandaríkjamanna.
Frægur bandarískur rannsókna-
blaðamaður, Seymour Hersh, hefur
lagt sig fram um að fylgjast með
málum í Chile og varð fyrstur
blaðamanna til að birta greinar um
að CIA hefði reynt að hindrævalda-
töku Allendes 1970. Hann segist
hafa rannsakað hvarf Charles
Hormans og ekki fundið neitt, sem
benti til þess, að Bandaríkjamenn
hefðu komið þar nærri eða byltingu
Pinochet. Fjórum árum eftir dauða
Hormans, eða árið 1977, höfðuðu
ekkja hans og foreldrar skaðabóta-
mál á hendur Henry Kissinger og
tíu öðrum bandarískum embættis-
mönnum og kröfðust 4,5 milljóna
dollara af þeim vegna ábyrgðar
þeirra á örlögum Hormans. Enn liðu
fjögur ár og þá fór fjölskyldan þess
á leit við dómarann í málinu, að
hann léti það niður falla vegna
skorts á sönnunum.
Nýjasta kvikmynd Costa-Garvas,
„Missing", fjallar einmitt um hvarf
Charles Hormans. Bæði „Z“ og „The
Confession" voru mjög vel gerðar
kvikmyndir og ekki hefði „Missing“
fengið fyrstu verðlaunin í Cannes
nema af því, að hún á það skilið
vegna gæða. En eins og segir í frá-
sögn bandaríska vikuritsins News-
week frá hátíðinni í Cannes, þá hef-
ur „Missing" vakið „pólitískar deil-
ur“ í Bandaríkjunum.
Það var Flora Lewis, sem skrifar
yfirlitsgreinar um utanríkismál
fyrir New York Times, er vakti fyrst
máls á því, að ekki væri allt sem
sýndist í „Missing". Og í aprílhefti
tímaritsins Commentary gerir
kvikmyndagagnrýnandi þess, Rich-
ard Grenier, langa og ítarlega út-
tekt á hinum „forvitnilega ferli"
Costa-Garvas, svo að vitnað sé til
orða Gerniers. Kallar gagnrýnand-
inn leikstjórann mesta „agitprop“-
kvikmyndagerðarmann okkar tíma.
Orðið „agitprop“ er stytting á rússn-
eska orðinu „Agitpropbyuro“, sem er
skrifstofa miðstjórnar sovéska
kommúnistaflokksins, er annast
baráttu og áróður í þágu flokksins.
Lýsir Gernier því nákvæmlega, hve
frjálslega Costa-Garvas fari með
staðreyndir í „Missing" og öðrum
myndum sínum, hann haldi til
dæmis fast við það, að Bandaríkja-
menn hafi staðið að baki valdaráni
Pinochet í Chile og auk þess hafi
bandarískir embættismenn átt hlut
að hvarfi Hormans.
Hér hefur oftar en einu sinni ver-
ið vakið máls á því, hve kvikmyndir
eru áhrifamikill miðill nú á tímum.
Til að rökstyðja fyrri fullyrðingar í
því efni er nú sagt frá nýjustu verð-
launamyndinni í Cannes og deilun-
um um hana. Enginn dómur skal
frekar á myndina lagður, fyrr en
tækifæri hefur gefist til að sjá hana,
því að síst af öllu vill höfundur
lenda í sporum þeirra á Þjóðviljan-
um, sem héldu að myndin „Apoca-
lypse Now!“ væri „baráttunni" til
framdráttar, þar til þeir sáu hana!
Björn Bjarnason
Síðari hluti
greinar
Sveins
Ásgeirs-
sonar um
sænska uppfinn-
ingamanninn
Gustav Dalén
Fyrirtækiö AGA — Aktiebolaget Gas-
accumulator — varð á skömmum tíma
heimsveldi á sínu sviöi. Undrafljótt tóku vit-
ar Gustaf Daléns aö loga og lýsa sjófarend-
um um allan heim, sem einnig naut góös af
snilli hans og starfi á margvíslegan hátt
annan.
Áriö 1912 flutti fyrirtæki hans,
verksmiöjur og skrifstofur, í ný, stór og
glæsileg húsakynni á Lidingö við Stokk-
hólm. Sjálfur flutti hann einnig þangaö
ásamt fjölskyldu sinni í september það ár,
en fyrst um sinn bjuggu þau í litlu húsi,
meöan veriö var aö Ijúka við byggingu
íbúöarhúss þeirra, draumahallar, sem hlot-
iö haföi nafniö Ekbacken. Sjálfur haföi
hann fylgzt nákvæmlega meö teikningun-
um, svo aö fyrir öllu væri séö. Þar átti
meöal annars aö vera einka rannsóknar-
stofa hans, sem hann gat nú látið búa út,
eins og hann vildi. Nú þurfti ekki aö spara,
en bruöl var honum heldur aldrei aö skapi.
Fimmtudaginn 26. september gekk hann
um lóöina og fylgdist meö, er veriö var aö
vinna aö grunni hins nýja húss. Hann var
sæll og glaður. Hann var nýbúinn aö vinna
sinn stærsta sigur á alþjóðavettvangi, sam-
keppni, sem helztu Ijóstækjaframleiðendur
heimsins tóku þátt í, um lýsingu Panama-
skuröar. Uppfinningar Daléns þóttu bera af
öllu ööru, sem í boöi var. Þaö var ekki
aðeins, aö AGA fengi þarna langstærsta
verkefni sitt fram aö þessu, heldur tryggði
sigurinn í samkeppninni framtíö fyrirtækis-
ins og hag þeirra, sem því voru tengdir. Sá
grunnur, sem Dalén hafði byggt með starfi
sínu, var eins traustur og hugsazt gat. Allt
horföi til heilla.
En hann átti ekki eftir að sjá hiö nýja og
glæsilega heimili sitt.
Föstudagurinn 27. september 1912 var
bjartur og fagur haustdagur í Stokkhólmi.
En Ijós þess dags var hiö síöasta, sem
Gustaf Dalén leit um ævina. Hann var þá
43ja ára gamall, en átti eftir aö lifa í 25 ár.
Kvöldiö fyrir þennan örlagaríka dag
haföi hann fagnaö góöum gestum frá dótt-
urfyrirtæki AGA í Bandaríkjunum meö
veizlu, en í tilefni af komu þeirra skyldi svo
morguninn eftir gera mikilvægar tilraunir
varöandi öryggisútbúnaö gashylkjanna.
Átti aö kanna, hve mikinn þrýsting þau
gætu þolaö og þá sérstaklega, hvernig þau
brygðust viö eldsvoöa.
Tilraunirnar voru gerðar í grjótnámu
skammt frá Stokkhólmi og hvers kyns ör-
yggisráðstafanir viöhaföar. Eldur var
kveiktur og kynt undir hverju gashylkinu á
eftir ööru. Þeir, sem áttu aö fylgjast meö
tilraununum, höföust viö í byrgi í öruggri
fjarlægð, en þangað lágu leiðslur í þrýsti-
mæla. I fyrstu gekk allt sem skyldi, meö því
aö öryggistappi bráönaöi og gasiö
streymdi út og brann með hvítum og skær-
um loga.
Fimmta gashylkiö í rööinni var af stórri
gerð og rúmaöi 50 lítra. Viöbrögö þess
voru ekki eins og vera bar, þegar þaö hitn-
aði. Aö vísu streymdi gas úr því, en það var
bláleitt og brann ekki. Dalén ræddi viö
efnaverkfræðinga sína, sem viöstaddir
voru, en þeir gátu ekki gefið neina skýringu
á fyrirbærinu. En hvernig sem á þessu
stóö, þá sýndi mælirinn í byrginu, aö þrýst-
ingurinn minnkaöi. Og þar sem gas
streymdi úr hylkinu, var engin ástæöa til aö
ætla, aö mælirinn starfaöi ekki rétt. En það
geröi hann einmitt ekki. Hann sýndi
nokkurn veginn eölilegan þrýsting.
2