Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.1982, Blaðsíða 13

„Viö vissum ekki hvort viö vorum heldur á
himni eöa á jöröu.“ Oröin eru sem bergmál
frá ferö Ólafs Tryggvasonar til Miklagarös.
Viö getum í öllu falli veriö vissir um: i
norrænum heimildum veröa andlegu um-
skiptin í Rússlandi beinlínis fasttengd því
sem geröist í norskri og vestrænni kristni-
boöun. Ólafi Tryggvasyni er skipaö sæti í
miðdepli andlegrar umbrotatíöar og þar
sem útkoman — sem alls ekki var ráöin
fyrir fram — átti eftir að valda heimssögu-
legum afieiöingum. Rússland heföi getaö
(þaö er kjarninn í litríkri lýsingu af fundum
Vladimirs og hinna ólíku og jafnvirðulegu
trúboöa) valiö aöra leiö en þá kristnu og
orþódoxu. Þetta er aö sjálfsögöu ekki mál
sem snertir aðeins ytra val, en bendir frek-
ar á breytingastig í innri þróun.
Báöir eru þeir víkingar, og viö sjáum þá
eins og þeir stæöu fyrir utan hofdyrnar:
Ljósiö frá skærari sól hefur náö augum
þeirra og Vladimir getur tekiö undir meö
Ólafi og sagt „ég skil“ aö guöirnir eru
horfnir í stein og tilhöggna tródrumba. Þaö
er eins og þetta gerist rétt áöur en Ijósiö
finnur sjálft sig í norrænni og slafnesk-
norrænni vitund. Þeir eru á leiöinni aö
hærra vitundarstigi, eru aö hverfa frá goö-
sögulegu drekamyndinni, þar sem öll æöri
trúarform standa sem virkir vegir í úrslita-
sporinu frá hofdyrunum, áöur en krists-
myndin fæöist og hefur umbreytingarstarf
sitt. Þaö gerist ekki fyrr en meö Jarisleifi og
Ólafi öörum. í Ólafsarfsögninni renna Ólaf-
arnir tveir saman. Ólafur fyrsti er tengdur
Ólafi öörum á dularfullan hátt eins og Jó-
hannes Jesú, meira aö segja stundum eins
og í hinum gamla miöalda-leyndardómi um
Jesúbörnin tvö, þar sem hiö eldra vex inn f
hiö yngra til þess aö hverfa um leið.
En Indriði ungi, sem lagöi til Ólafs-
undriö mikla frá fjarlægu ríki inn í kvæöiö
sem lesiö var í Niöarósdómkirkju 1153, var
í Miklagaröi þegar þetta bar viö, segir
Snorri Sturluson í Hákonarsögu heröu-
breiös. Indriöi hlýtur aö hafa verið væringi
í Konstantínópel. Væringjahiröin, úrvals-
sveit norrænna manna, sem hélt vörð um
byzanzka þjóöhöfðingjann, varö til fyrir
nána samvinnu Rússlands og Byzanz, en
þau mynduöu smámsaman sterkara og
sterkara sameiginlegt fylkingarbrjóst gegn
m.a. Kazar-ríkinu, sem gyöingar höföu
stofnað.
Þegar sverö Ólafs fannst aftur hjá gríska
hernum eins og Einar Skúlason vitnar um í
„Geisla“, þá gefur þaö til kynna hvar eina
af þýöingarmestu heimiidunum aö því hvar
upphafshvöt Ólafs er aö finna, er
Væringjarrflr „kalla/ á háttlofaðan Ólaf/ þá
þeir í örvaregni/ óttast" í orrustunni á Pers-
innavöllum, og hann á undraveröan hátt
veitir þeim sigur gegn „heiðna hernum“.
Viö erum stödd á miðsvæöi Kazar-ríkisins
gamla, þar sem einnig Jarisleifur — mágur
og athvarf Ólafs Haraldssonar í Rússlandl
— háöi margar orrustur.
Þangaö, í þessa deiglu, er Ólafur Har-
aldsson leiddur áöur en hann endanlega
tekur þá ákvöröun aö hefja úrslitaorrustu
til þess aö kristna konungsríkið Noreg. Við
sjáum hann með Jarisleifi konungi og Ingi-
geröi drottningu, Ólafs gömlu ást, í Rúss-
landi: Þau hafa beðiö hann að taka viö ríki
því sem heitir Búlgaria í sögunni — gömlu
Stór-Búlgaríu viö árnar Volgu og Kama,
þar sem bjó „heiöið fólk" (múhameðstrúar-
menn) sem öldum saman höföu elt grátt
silfur viö Kazara. Viö sjáum Ólaf hika and-
artak: Á þá lífsstarf hans aö enda meö því
aö veröa konungur yfir Volgu-Búlgörum?
Nei, þá er eins og sýnin sem fyrir hann bar
sunnan Gibraltar birtist honum á ný: „Því
aö þú munt veröa konungur yfir Noregi aö
eilifu!" Þá hikar hann aftur, í þetta skiptl
fyllist hann óhug á konungsstarfi sínu og
freistast til aö vilja leggja niöur konungs-
tign sína og halda til Jórsala eöa einhvers
annars helgistaöar og ganga undir klaust-
urreglu. Ónei, hann veröur að ganga götu
sína á enda.
Það er eins og Ölafur hafi í Rússlandi
vaxið til vitundar um þá fórnarþjónustu
sem bíöur hans, konunglegrar kristsþjón-
ustu, sem minnti á sálarstríö Jesú í Gets-
emane. Frá hlnu volduga Rússlandi, þar
sem skaphafnareinkennin eiga sér næstum
engin mörk — allt eöa ekkert — hefur
Ólafur ekki numið svo lítiö og þar sem
þjáningar og fórnarþjónusta i kristnum
leyndardómum hafa náö svo langt aö
veröa kjarni kristins lífs, sjáum viö Ólaf
koma ríöandi vestur yfir til síns eilífa kon-
ungdæmis.
Frá eynni Selju skín dásamlegt Ijós.
í norrænni kristnisögu er engu líkara en
innra Ijós leiöi Ólaf Haraldsson beinlinis til
þessa staöar þegar hann kemur siglandi aö
vestan áriö 1015, fylltur brennandi köllun:
Aö gera Noreg aö kristnu konungpríki.
Ólafur siglir yfir hafið í háskaveöri.
Knerrir hans tveir eru aö því komnir aö
týnast í storminum og myrkrinu, aö því er
skáldiö Óttar svarti segir. En þegar þeir um
síöir ná landi ríkir þar eftirtektarvert and-
rúmsloft Ijóss og gleöi. Konungurinn trúði
því aö þaö hlyti aö vera hamingjudagur þar
sem þeir höföu lent á Sælu í Noregi, „og
kvaö þaö vera mundu góöa vitneskju, er
svo haföi aö borizt“ skrifar Snorri Sturlu-
son.
Þaö er ekki aöeins „oröhagur Ólafur"
(eitt af einkunnaroröum Einars Skúlasonar
í „Geisla", sem viö heyrum hér). Á bak viö
orð ileikinn Selja-Sæia ■' merkingunni ham-
ingja, liggur fyrir vissa um að Selja hefur
haft mikla þýöingu fyrir kristniboöiö, bæöi
frá sögulegu og myndrænu sjónarmlöi.
Þessu hefur lítill gaumur veriö gefihn — en
engu aö síöur er þaö mikilvægt: Keltneskur
kristindómur, opinn fyrir náttúrunni.
í sögunni um „Ólaf fyrsta“ Tryggvason,
lesum viö kynlega frásögn um Sunnifu,
írsku konungsdótturina, sem varö aö flýja
hiö kristna írland vegna víkings sem herj-
aöi þar og settí henni úrslitakosti: Ann-
aðhvort aö berjast viö hann eöa giftast
honum. En hún vildi ekki giftast heiönum
manni. Sunnifa kaus heldur þann kostinn
aö gefa sig „almáttugum Guöi á vald". Hún
lagöi út á djúpiö ásamt Albanusi bróöur
sinum, og mörgum öörum sem voru í þjón-
ustu hennar. Þau rak lengi um hafiö áöur
en þau lentu loks á Selju: „Þar dvöldu þau
langa hríö og þjónuöu Guöl og lifðu viö
fiski þá er menn Sunnifu tóku úr vötnurn."
En keltnesk-kristna samfólagiö á Seiju
fær ekki lengi að vera í friöi fyrir mönnum á
meginlandinu. Þeir koma til aö vega þá
aökomnu. Svo segir í sögunni aö „þá er
góöu Guös vinir sá ferö þeirra, gengu þeir
inn í hella sína og báöu almáttkan Guö, svo
aö eigi heföi heiðnir menn vald yfir Kkum
þeirra. Stór björg féllu fyrir hella þá, er þau
voru inni. Tóku þeir svo ömbun eilífrar sælu
fyrir sína stundliga þjónustu." Það var ekki
hægt aö ná til þeirra, þar sem grjótiö haföi
hrunið yfir þau, og jarlinn og menn hans
hurfu á braut.
Svo hermir sagan og arfsögn kirkjunnar
aö stöðugt hafi hvílt mikiö Ijós yfir Selju
eftir þennan atburð, yfir fjallinu þar sem
írsku helgimennirnir voru lokaðir inni. Þeg-
ar hauskúpa af guöhrædda (ranum sem
lokast haföi inni ( norska fjallinu var lögö
fyrir konung, þá sagöi hann — svo segir
sagan — af mikilli gleöi: „Þetta er aö vísu
heilags manns höfuö."
Þaö á aö hafa gerzt á dögum Hákonar
jarls — sem stýröi landinu í umboði Dana-
konungs á árunum 970—975 — aö Sunn-
ifu og Seljumenn rak á land í Noregi og
hurfu þaðan eftir nokkra dvöl. Frásögnin
hefur fengiö kynlegt, Ijósmerlandl rúm í
sögu okkar.
Mér hefur ekki tekizt aö finna í írskum
heimildum nokkurn sögulegan grundvöll
fyrir þessari helgi-arfsögn. Þaö mikilvæg-
asta er sú áherzla sem sagnaritarinn
(Oddur munkur) leggur á hina innri frásögn:
Keltnesk-kristna samfélaginu var aö vísu
ógnaö af norrænum víkingum, en hitt skipti
mestu aö keltneska-kristna Ijósið barst tll
norræns fjallaheims þaöan sem víkingurinn
var kominn og tók aö hafa sín áhrif þar.
Viö finnum vitnisburö um einkenni
keltnesk-kristinna áhrifa á hugarfar vík-
inganna í nafninu sem írsku prinsessunni
hefur verið gefiö í sögunni: Sunnifa, þýölr
dulin sól, eöa leyndarljós. Þaö eru áhrif
meira innan en utan frá sem felast í hinu
leynda, hljóðláta. Eins og gróf hliöstæöa
viö fræiö sem fellur í jörö og veröur aö
deyja þar til þess aö nýtt spretti upp, er
írska Ijósiö sem tók sór bústað í norskum
grýttum heimi og hóf aö skapa nýtt. Þögula
votta þessa starfs sjáum viö í keltneskum
krossum á ströndum okkar, sem gætu ver-
iö allt frá sjöttu öld. Þar eru krossar meö
hinu sérkennilega sólarhjóii, bókstaflega
talaö fæddir í norsku fjalli.
I „Geisla" er lýst í fjórum versum
(31.—34.), hvernig maöur, Guttormur aö
nafni, fær hjálp frá helgikónginum er „örvar
bitu í Öngulsey" og „prýddu dag meö sigri
— enda þótt Guttormur heföi þrisvar sinn-
um færri menn í orrustunni". I þakklætis-
skyni fyrir sigurinn gaf Guttormur styttuna
miklu, búna gulli og silfri, sem stóö í Niöar-
ósdómkirkju þegar Einar Skúlason flutti
þar „Geisla":
Satt var at silfri skreytta
seggium hollr ok gulli
her let Guthormr gerfa
grams hrodr var þat rodu.
Þat hafa menn at minnum
meirr iarteigna þeirra
mark stendur Cristz í kirkiu
konungs vidr gaf midri.
Segir í 34. erindi.
Engelsey (á gömlu norrænu máli Önguls-
ey) — eða Anglesey — liggur fyrir sunnan
Mön í irska hafinu skammt frá keltneska
Wales og er kallaö „the granary of Wales“.
Eyjan var mjög miðsvæðis milli norrænna
víkingastööva og krist-keltneska heimsins.
I „Geisla“ fær Guttormur þar hjálp frá
mætum móðurbróður, þ.e.a.s. Ólafi Har-
aldssyni. Hann hlýtur þá aö vera sami maö-
urinn og sá Guttormur Gunnhildarson,
(sonur Ketils úr Hringunesi, giftur Gunn-
hildi, systur Ólafs) sem Snorri Sturluson
talar um í Haraldssögu harðróöa og haföi
Guttormur friöland og vetursetu í Dýflinni.
Guttormur var vinur Eachmargach Dýfl-
innarkonungs, en vinskapurinn versnaði
þegar þeir höföu herjaö saman á Bretland
um 1040 og fengið firna mikiö herfang:
Eachmargach eöa Margaður, eins og
Snorri kallar hann, ætlaöi aö rjúfa sam-
komulagiö um skjptingu herfangsins, þegar
þeir sigldu inn í Öngulseyjarsund. Konung-
urinn setti þá Guttormi tvo kosti: Aö láta
allt herfangiö af hendi eöa berjast ella, og
sá sem sigraði fengi allt herfangiö. Þetta
geröist Ólafsvökukvöld, hermir sagan, sem
meö því boðar jarteikniö sem koma skal.
Guttormur kaus frekar aö falla meö sæmd
eöa vinna sigur en þola skömm og hneisu.
Hann ákallaði þá Guö og heilagan Ólaf,
„frænda sinn“, og þó svo aö hann réði ekki
yfir nema fimm langskipum, en Dýflinnar-
konungur heföi sextán, vann hann frægan
sigur viö fulltingi hins helga konungs. I
þakkarskyni fyrir sigurinn gaf hann þá af
silfrinu, sem hann haföi eignazt, kirkju heil-
ags Ólafs í Niðarósi sjö álna háan kross.
Guttormur kemur fram sem millibils-
maður: Hann er víkingur og kristinn um
leiö. Aö mörgu leyti ber hann einkenni
þeirrar þróunar í kristindómi á Noröurlönd-
um sem enn sem komið er hefur ekki tekiö
á sig endanlega mynd meö stofnun erki-
biskupsstóls í Niöarósi og flutningi
„Geisla“. Fyrir Einar Skúlason er þaö sjálft
undrið, jarteikniö, sem skiptir meginmáli:
Sigurkraftur konungsins helga. Og hann
notar silfurstyttuna, sem er fengin af her-
fangi, sem áþreifanlega sönnun fyrir dýrö
Ólafs viö framsögn kvæöisins. Eysteinn
erkibiskup sér ekki heldur seinna hina
hrópandi mótsögn sem nútímamaöurinn
kemur strax auga á. Hann tekur frásöguna
upp í verk sitt „Passio et miracula beati
Olavi“, písl og kraftaverk hins sæla Ólafs.
En þessi hluti „Geisla" er miöaöur viö
keltnesk-norrænt umhverfi, þaöan sem
drekarnir lögöu upp í villimannslegar ráns-
feröir gegn fólki sem haföi þróaö meö sér
sérstæöan samræmdan kristindóm, sem
var opinn fyrir lífi náttúrunnar. Víkingarnir
snúa aftur heim til Noregs fullir af þeirri trú
sem gegnlýsti keltnesk-kristiö hugarfar.
Það var langur þróunarferill, frá lokum
sjöttu aldar og alla víkingaöldina. Kristin
áhrif Kelta á hugarfar vikinganna fór aö
mestu leyti fram í hljóði. En sjaldan gætir
þess á yfirborði sögunnar.
Þaö sem voru hreinir ránsleiöangrar til
að byrja með breyttust með tíð og tíma í
Framhald ábls. 16
Ein af myndskreytingum Björns Björneboe viö Geitla.