Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.1982, Blaðsíða 12

höföinginn hefur breytzt í trúboðskonung.
Þaö er ótrúleg saga í mesta máta, ef ekki
er litiö á söguna frá tveim sjónarhornum.
Annars vegar er hér um að ræöa Innri
þróun sem í samstæöri norrænni vitund er
komin á nýtt stig einmitt um þaö leyti sem
ofstækisfull útþensla víkingaaldar er aö
fjara út. Hinsvegar augljós fyrirboöl, bæöi í
beinu trúboöi í Noregi — ekki aöeins Ólafs
Tryggvasonar — heldur og Hákonar Aðal-
steinsfóstra og trúboöa kirkjunnar sunnan
aö — og viö þaö samband sem bæöi vík-
ingar í vestri og austri hafa haft öldum
saman viö kristin samfélög og þar aö auki,
einkum austrænu víkingarnir, viö samfélög
gyöinga og múhameöstrúarmanna.
Þegar Ólafur Haraldsson kemur til Selju,
þar sem Sunnifa og Ólafur Tryggvason
höföu áöur stigiö á land í Noregi meö Ijós
kristninnar, fer helgimyndin aö skaþast:
Hann stígur á land sem kristinn konungur
borinn áfram af brennheitri hugsjón siö-
gæöis, hann hefur troöiö á hjálmskreytta
víkingnum — sem er hans annar maöur —
og ennþá freistar hans meö sveröi sínu frá
liönum tíma. Síðan er innri hvöt gamla tím-
ans sett á sviö og afvognuð meö því aö
goösögumyndin af drekanum gægist fram
úr myndinni og er haldið niöri undir fótum
Ólafs aö fullu og öllu.
Eitt af þeim nöfnum sem Einar Skúlason
nefnir viö lestur „Geisla“ í Niöarósdóm-
kirkju er „Indriöi ungi“ sem lagöi (...) inn í
kvæöiö, þ.e.a.s. veitti skáldinu þekkingu á
kraftaverkum í gríska heiminum. Þessarí
tilvísun er skeytt inn í fast á eftir undarlegri
uþþlýsingu um sverö Ólafs, Hneiti, sem
fannst „í gríska hernum", og rétt fyrir fram-
an tvær frásögur um jarteikn sem áttu sér
staö meðal hermanna í grísk-byzantíska
ríkinu.
Þetta er áberandi í kvæðinu, bæöi hvaö
lengd snertir (12 af 71 versi í kvæöinu) og
fyrir hinn nákvæma og innilega máta sem
lýsingin felur í sér.
Nánari rannsókn á þessum hluta kvæö-
isins varþar ekki aöeins Ijósi yfir „Geisla",
heldur fellir hann norræna kristnidómsboö-
un um leiö í samhengi, sem er mikilvægt,
en hefur veriö lítill gaumur gefinn hingaö til.
Viö verðum nú aö leita til arabískra, rússn-
eskra, byzntískra og herbreskra heimilda.
í bók um miöaldir, sem Arthur Koestler
hefur nýlega gefiö út undir nafninu: „The
Thirteenth Tribe“, lýsir hann þannig svo-
kölluðu Kazar-heimsveldi sem á víkingaöld
náöi frá Svartahafi til Kasþíahafs, frá Kák-
asus til Volgu: Ríkiö lá undir árásum úr
þrem áttum: Frá aust-rómverska ríkinu, frá
kalífadæminu í Bagdad og eftir því sem
tíminn leið í vaxandi mæli frá þeim Skand-
ínövum sem ráku vatnavíking frá Hólm-
garöi (Novgorod) og seinna frá Kænugörö-
um (Kiev), og mynduöu fursta- og höföingj-
astétt í gamla Rússlandi.
Kazar-ríkiö var stofnað af gyöingum sem
voru tyrkneskir trúskiptingar frá sjöttu til
elleftu aldar, staöreynd, sem ekkl aöeins
leggur fyrir okkur þunga gátu, en var engu
síður mikil gáta í samtíöinni og þá ekki
hvað sízt fyrir læröa Evrópu-gyöinga, t.d. á
Spáni.
Þegar Ólafur Tryggvason níu ára gamall
var keyptur úr þrældómi af Siguröi móö-
urbróður sínum sem var landstjóri hjá
Valdamarr fursta (Vladimir) og fluttur heim
til Garöaríkis, eins og sagan segir, hafði
hann verið í sex ár hjá manni, sem Eres
hét. Eres var fæddur í heiönu landi, segir
Oddur munkur Snorrason. Hann átti heima
i einu af þeim löndum sem á dögum Vlad-
imirs greiddu skatt til norrænu-rússnesku
furstanna. Stærsta miöstöö þrælasölunnar
í þessu umdæmi var þá Itil, höfuöborg
Kazar-gyöinga. Arabísk heimild hermir svo
frá, aö rússarnir/víkingarnir fóru þangað
með verömætustu vöru sína: þræla.
12
1
erindi ur Geisla
og þýðing þeirra á norsku
eftir Knud Ödegárd
35.
menn hafa sagt at svanni,
sunnr, Skónungum kunnir,
oss, at Óláfs messu
almilds baka víldi;
en þás brúör at brauði
brennheitu tók leita,
þá varð grjón að grónu
grjóti danskrar snótar.
36.
Mildings hefir haldin
hótíð verit síðan
(sannspurt es þat sunnan)
snjalls of Danmörk alla.
Greitt má gumnum létta
goðs ríðari stríðum;
hraustr þiggr alt sem æstir
Óláfr af gram sólar.
37.
Göfug lét Hörn ór höfði
hvítings of sök lítla
auðar aumum beiði
ungs manns skera tungu;
þann sóm vér, es várum,
válaust numinn máli
hodda brjót, þars heitir
Hlíö, fóm vikum síðar.
38.
Frétt hefk, at sá sótti
síðan malma stríðir
heim, þann’s hjólp gefr aumum
harmskeröanda, feröum;
hér fékk hann (en byrja
hótt kvæði skalk) bæöi
(snáka vangs of slöngvi
slungins) mál ok tungu.
35.
Menn sem kjenner Skáne
segjer moy der suder
byrja baka brod pá
allmild Olavs messe:
dá ho tok í bradet
brennheitt, dÁ var baksten
dessar danske moyi
gjort til gráan grjotet.
36.
Sidan so heb hogtid
vori halden honom
yver heile Danmark,
spurt er dét frá sunnan;
letta kan Guds riddar
moda for mannen, Olav
fær frá solar-kongen
alt han mátte ynskja.
37.
Stor av ætt var kvinna
sem let tunga skjera
ut or hals pá mann som
smámein hadde valda;
veker etter ság vi
sveinen mál-laus sitja,
eg var der den gongen,
staden heiter Hlid-gard.
38.
Frett eg hev at sidan
sokte sveinen Olav,
sute-lækjar store,
armt folk gjev han hjalprád;
gjevi att vart tunga,
mæle fekk han, vidar
kved eg kvadet um den
gullan gjevmild kongen.
Þaö er sennilegt, aö eistnesku ódæöis-
mennirnir sem rændu Ólafi Tryggvasyni
þegar hann smádrengur var á flótta meö
Ástríði, móöur sinni, frá Svíþjóö til Rúss-
lands, hafi veriö þess konar menn sem
héldu sig mest á Eystrasalti, fóru um rússn-
eska fljótalandið til héraöanna umhverfis
Svartahaf og Kaspíahaf og til markaöarins
í Itil. Hvort Ólafur Tryggvason sjálfur hefur
veriö seldur þar, vitum viö ekki. En aö hann
óx upp í austurvíking á þrælasvæöi hennar
og hefur kynnzt andlegum straumum í Itil,
megum viö gera ráö fyrir.
Itil hlýtur aö hafa verið höfuðborg í nú-
tímaskilningi eftir nafninu aö dæma: Þar
mættust austur og vestur, suöur og noröur,
bæöi í bókstaflegum skilningi og í andlegri
merkingu. í þessum höfuöstaö gyöinga
voru aö sjálfsögöu samkunduhús, en einn-
ig bænahús múhameöstrúarmanna og
kristnar kirkjur. Þegar guöhræddi munkur-
inn, Oddur Snorrason, leggur þessi orö í
munn Ólafi Tryggvasyni er honum fyrir
sinnaskipti hans bjargaö á undraverðum
hátt undan Dönum á leiöinni frá Vlndlandi
til Rússlands. En þá þarf alls ekki aö vera
um kirkjulegan viöauka aö ræöa, heldur
óljósa minningu frá bernskuárum Ólafs:
„Ég veit sagöi hann, aö sá er máttugur Guö
er stýrir himnum. Og hann ræöur sigur-
merki því er kross er kallað. Köllum á hann
oss til hjálpar að hann leysi oss. Og föllum
til jaröar meö lítillæti og tökum tvo kvistu
og leggjum í kross yfir oss og gerið svo
sem lögöu yfir sig í mynd krossins.“
í sögunni um æsku Ólafs Tryggvasonar
hjá Vladimir fursta — segir svo, aö „Ólafur
hafi aldrei blótaö skurögoð og hann setti
jafnan hug sinn viö því. En þó var hann
vanur aö fylgja konungi til hofslns oftlega
en aldrei kom hann inn. Stóö hann þá úti
hjá dyrum jafnan."
Aö hann stóö utan dyra, er mynd sög-
unnar um nýtt stig í vitund víkingsins og er
persónugerö í Ólafi ungum. Heiönu goðin
eru oröin aö steinum og trédrumbum, þau
hafa misst skilningarvit og um lelö lífsorku
sem þau voru fulltrúar fyrir á gömlum tím-
um. Þaö má líta á víklngaöldina sem sárs-
aukafulia þróun frá gömlu guöunum „sem
hvorki hafa heyrn né sýn né vit og eg má
skilja aö þeir hafi enga greln" eins og Ólaf-
ur kemst aö oröi viö Vladimir. — Ég skil,
— eru sterk orö um endanlegan skilnaö vlö
hina gömlu goösögulegu gullöld og þar
sem Ólafur er boöberi nýrrar einstaklings-
hyggju, sem er í fæöingu í norrænnl vitund.
í gamalli kirkjulegri hefö, er Ólöfunum
tveim líkt við Jóhannes og Jesúm:
.. . „samnafna hins helga Ólafs konungs
Haraldssonar, er þá kristni timbraði upp og
fegraöi", segir Oddur munkur í formála sín-
um: „Fimmta áriö sem hann ríkti, hélt Ólaf-
ur konungur nafna sínum undir skírn og tók
hann af þeim helga brunni í þá líking sem
Jóhannes skírari geröi við Drottin. Og svo
sem hann var hans fyrirrennari svo var og
Ólafur konungur Tryggvason fyrirrennari
hins helga Ólafs konungs."
í norrænum sögum er kristnun Rúss-
lands og Noregs tengd nánum böndum.
Fyrst hvaö viökemur konungunum Vladimir
og Ólafi Tryggvasyni, síöar hvaö snertir
Jarisleif og Ólaf Haraldsson. Vladimir, sem
seinna varö heilagur fursti, tók skírn 989 og
sneri þar meö Rússlandi fyrir fullt og allt til
orþódoxrar kristni. Innileika kristninnar
veröur ekki vart fyrr en á ríkisstjórnarárum
Jarisleifs, sonar hans, á sama hátt og verö-
ur hjá okkur meö Ólafi Haraldssyni.
Oddur munkur hermir frá því, aö Ólafur
Tryggvason hafi í sýn verið hafinn skýjum
ofar og sá hann þar dásamlegt land. Rödd
ávarpaöi hann og bauð honum aö fara „til
Grikklands, og mun þér þar kunnugt gert
nafn drottins guös þíns“. — Ólafur hlýddi
sýninni, fór til „Grikklands" (kann aö hafa
veriö Mikligaröur/Konstantínópel) þar sem
hann var uppfræddur í kristinni trú og
primsigndur. Því næst fór hann aftur til
Rússlands og boöaöi Viadimir kristni og
„þá játti konungur og allir menn hans aö
taka heilaga skírn og rétta trú, og varö þar
allt fólk kristið."
Rússnesk krónika segir ööru vísi frá
trúskiptum Vladimirs. Þar er lögö áherzla á
leikrænt upphaf meö því aö Vladimlr býöur
til sín lærðum mönnum frá höfuötrúar-
brögöum til þess að ræöa guöfræöileg efni
viö þá. Hann vill gera út um þaö, hvaöa leiö
hann eigi aö velja — og um leið rússneska
ríkiö — eftir aö gömlu guöirnir hafa misst
mátt sinn, einnig yfir Vladimir. Þá var um
fjórar færar leiöir aö tala: Múhameöstrú,
tvö afbrigði kristindómsins (grísk og latn-
esk) og — gyðingdóminn þar sem Kazarar
voru í fyrirsvari.
Gyðinga- og múhameöska trúboöiö
höföu minnstan hljómgrunn hjá Vladlmir,
sem var maður þróttmikill. Múhameöstrú-
armaðurinn reynir aö bltöka hann meö því
aö lofa Vladimir sjötíu fögrum konum í
paradís múhameöstrúarmanna (áöur haföi
Vladimir haft átta hundruð hjákonur), en þá
er Vladimir öllum lokiö, er hann heyrir um
vínbann þeirra: „Drykkja er æösti unaöur
Rússa, og án þeirrar gleöi sem hún gefur,
getum viö ekki lifaö," segir hann. Gyöing-
unum frá Kazar-ríki gekk ennþá verr.
„Hvers vegna ráöiö þiö ekki lengur yfir
Jerúsalem?" spyr Valdimir. Og þegar svar-
iö er aö þaö sé vegna þess, aö Guö hafi
veriö reiður forfeörum þeirra og dreift þeim
meöal vantrúaöra sakir synda þelrra. Þaö
er ekki þörf á frekari viðræðum: „Hvernig
ætliö þiö aö upplýsa aöra þegar ykkur
sjálfum er varpað út af Guöi og dreift
hingaö og þangað? Viljið þiö aö viö förum
sömu leiðina?“ Allt fer betur af staö er
þýzku sendimennirnlr taka aö boöa
rómversk-kaþólsku, en þegar þeir fara í
trúboöi sínu aö tala um föstuna, kemur
hnútur á þráöinn: Vladimir biöur þá að
hypja sig, því „feöur vorír bjuggu ekkl viö
þess konar reglur" (faöir Vladimirs, Svat-
ósleifur prins, þekktur undir nafninu hlé-
baröinn, át aldrei soðinn mat, hann skar
kjötbita af hestunum, og sveiö viö glóandi
kolaeld, áöur en hann stakk bitunum upp í
sig).
Þegar fór sem fór aö orþódoxa kirkjan
bar sigur úr býtum, var sigur hennar ekki
endanlegur fyrr en Vladlmlr haföi sent
greinargóða menn til aö kynna sér fram-
kvæmd trúarinnar á hinum ýmsu trúarlegu
umráöasvæöum í grenndlnni. Frá Konst-
antínópel færir sendimaður þessa frétt: