Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1982, Qupperneq 4

Lægðir og hæðir ganga um yf-
irborð jaröar. Sums staöar cru
lægðir bæöi dýpri og algengari
cn annar's staöar. A þessum
svæöum verður loftþrýstingur
lægri aö meðaltali en umhverfis.
Lægðir koma þar fram á meðal-
kortum. Mest þcssara meðal-
lægða á norðurhveli jarðar er yf-
ir svæðinu suðvestur af íslandi.
Gcngur hún undir nafninu ís-
landslægöin. Önnur litlu minni
meðallægð er yfir Norður-Kyrra-
hafi, nálægt Aljúteyjum. Sú var
tíðin að ekki var vitað um tilveru
þessara lægða. Loftþrýstingur
var talinn svipaður að meöaltali
um allan hnöttinn.
Veðurathuganir á
fyrri öldum
Veðurathuganir hófust víðs
vegar um Vestur-Evrópu undir
lok 17. aldar og urðu þokkalega
áreiðanlegar þegar leið á 18. öld-
ina, þá hófust og athuganir í
N-Ameríku. Þegar í ljós kom að
meðalloftþrýstingur var svipað-
ur beggja vegna hafsins og upp-
lýsingar fóru að berast frá nýj-
um nýlendum suður í álfum,
sem líka gáfu svipaða niður-
stöðu, var eðlilega af því dregin
áðurnefnd ályktun að þrýsting-
ur væri í raun svipaður um alla
jörð.
Þegar þetta var gerðu menn
sér ekki á sama hátt og nú grein
fyrir eðiisfræði lofthjúpsins og
þeim lögmálum sem þar gilda.
Veðurfræði var þá ekki til í nú-
verandi mynd og taldist eigin-
lega hluti af landafræðinni.
Dreifing einstakra veðurteg-
unda um jörðina var athuguð,
rétt eins og dreifing dýra- og
plöntutegunda. Þetta var að
sjálfsögðu nauðsynleg undir-
staða þeirra framfara er síðar
urðu.
Athuganir frá íslandi
Hér segir frá því þegar menn
gerðu sér grein fyrir því að
loftvog yfir norðanverðu Atl-
antshafi er að jafnaði lægri en
yfir nærliggjandi svæðum.
Um 1820 sendi vísindafélagið
danska Jóni Þorsteinssyni (sem
um þær mundir varð landlækn-
ir) veðurathugunartæki. Jón at-
hugaði fyrst inni í þáverandi
Reykjavík, en fljótlega flutti
hann út í Nesstofu á Seltjarn-
arnesi, hús sem enn stendur.
Þegar Jón hafði athugað í nokk-
ur ár voru mælingarnar teknar
saman og yfirlit birt um helstu
niðurstöður í Arsskýrslu vís-
indafélagsins 1824. Mjög lausleg
þýðing á þessu yfirliti fylgir hér,
en frumtextinn er í Landsbóka-
safni, ef einhver hefur áhuga.
Þetta yfirlit sýnir þrátt fyrir
allt að nákvæmni og vönduð
vinnubrögð hafa verið í háveg-
um höfð, jafnvel þótt menn
þekktu ekki öll vandamál og alla
ónákvæmnisvalda sem upp
koma við veðurathuganir. Eg
leyfi mér hér að færa mæliein-
ingar til nútímalegra horfs
(millibar og celcíus). Á þessum
tíma var þrýstingur yfirleitt
mældur í tommum kvikasilfurs
og þá frönskum tommum (1 fr.
tomma = 27,070 millimetrar).
Hiti var yfirleitt mældur í
Réamur-gráðum og voru hita-
mælar Jóns með slíkum stigum.
Þeir sem hafa áhuga á að vita
meira um athuganir Jóns geta
litið í grein Jóns Eyþórssonar í
tímaritinu Veðrinu (1964).
Úr skýrslu
vísindafélagsins
Jón Þorsteinsson landlæknir á
íslandi hefur nú í nokkur ár
sent félaginu athuganir sem
hann hefur gert með tækjum
þess.
Félagið lagði athuganirnar
fyrir prófessor Schouw til að
hann gæti dregið saman hið at-
hyglisverðasta úr þeim. Hann
flutti fyrirlestur sl. vetur þar
sem hann kynnti niðurstöður
sínar.
Loftvogarathuganirnar veita
óvæntar og mikilsverðar upplýs-
Þegar
Islandsl
uppgötvi
ingar sem Þorsteinsson hafði
raunar bent á í bréfum sínum.
Ef meðaltal er tekið af þessum
athugunum kemur út meðaltalið
1004,4 mb.
Meðaltalið er fengið úr athug-
unum sem gerðar eru á Nesi við
Reykjavík 1. mars 1823 til 1.
mars 1825, einu sinni á dag (síð-
ari árin tvö milli kl. 8 og 9 f.h. en
fyrsta árið milli kl. 10 og 1 um
hádegi). Hitaleiðréttingu hefur
verið beitt á loftvogina og sömu-
leiðis hefur verið reiknað með
hæð yfir sjó, en Þorsteinsson
fann að mismunur á sjávarmáli
og athugunarstað jafngildir 2,4
mb. Þetta meðaltal er mörgum
mb lægra en venjulegt er við yf-
irborð sjávar og hefur verið álit-
4