Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.1982, Blaðsíða 5

Nesstofa á Seltjarn-
arnesi, þar sem athug-
anir Jóns Þorsteins-
sonar fóru fram. Þær
voru síðan gefnar út
árið 1859.
íslandslægðin. Meðalloftþrýstingur á jörðinni í janúar. Það er lægðin suðvestur af íslandi sem kölluð er
íslandslægðin. Á kortinu sjást fleiri meðaltalsfyrirbrigði, svo sem Aljúteyjalægðin og Síberíuhæðin. Þið takið
eftir að þrýstingur er svipaður beggja vegna Atlantshafsins í þeim löndum þar sem veðurathuganir hófust. Á
myndinni vottar einnig fyrir hæðinni yfir Grænlandi, en Perry sá sem minnst er á í skýrslunni var einmitt
undir áhrifum hennar og athugaði þess vegna hærri þrýsting en Jón landlæknir og athugunarmennirnir á
V-Grænlandi gerðu. (Úr bókinni Climate and the Environment — London 1976.)
ið ríkjandi um alla jörð með að-
eins minniháttar frávikum. Áð-
ur athugaði Þorsteinsson inni í
Reykjavík, á stað þar sem hæð
yfir sjó er ekki þekkt nákvæm-
lega, en er lítil. Þær athuganir,
frá ágúst 1820 til ágúst 1821,
gefa meðaltalið 1006,6 mb.
loftvogin sem stóð hærra. En til
að vera fullviss um að loftvogin
í Reykjavík væri rétt hefur fé-
lagið sent honum aðra, sem búið
var að ganga úr skugga um að
væri rétt. Þorsteinsson hefur nú
fundið að þessum tækjum ber
ágætlega saman.
ægðin
xðist
Ástæða þess að þetta meðaltal
er hærra, er óvenju hár þrýst-
ingur í maí, júní og júlí 1821 og
getur þannig ekki valdið vafa
um að loftvogin sé rétt hin síð-
ari ár. Á ferð um ísland bar
cancellist Mörch loftvog sína
saman við loftvogina í Reykja-
vík. Munurinn var aðeins 0,6 mb
og það var raunar Reykjavíkur-
Athuganir á Akureyri?
Capitain v. Scheel las af loft-
vog þrisvar á dag um tveggja
ára skeið (júní 1811 til júní
1813) við Eyjafjörð. Yfirlit um
athuganir þessar eru birtar í
tímaritinu Ánnals of Philosophy
án athugasemda. Ef reiknað er
meðaltal þessara athugana fæst
út staðan 1004,5 mb, sem ber
ágætlega saman við áðurnefnt
meðaltal frá sunnanverðu land-
inu. Meðfylgjandi hitaathuganir
gefa meðaltalið 0,2 gráður.
Hitamælirinn hefur sennilega
verið úti en loftvogin inni, þann-
ig að raunverulegt meðaltal er
sennilega lítið eitt lægra.
Ekki er líklegt að meðaltal
loftþrýstings á Islandi hækki
þótt athugað verði lengur, því
meðaltal einstakra ára á Nesi
víkja ekki langt frá heildarmeð-
altalinu, athuganir Scheel stað-
festa þetta líka.
Því verður að teljast sannað:
Að loftvog á íslandi standi að
jafnaði mun lægra en venjulegt
er talið munu vera við sjávar-
mál.
Innskot um loft-
vogarleiðréttingar
í því sem hér fór á undan er
vikið að þremur mikilvægustu
loftvogarleiðréttingunum. Til að
hægt sé að gera samanburð á
loftþrýstingi milli staða þarf að
vera fullvíst að mælingarnar
séu sambærilegar. Talsverðri
fyrirhöfn var eytt í að fá full-
vissu um að loftvogin væri
nokkurn veginn rétt (ný loftvog
var send á staðinn). Ef í ljós
hefði komið að munur hefði ver-
ið á loftvogunum tveimur hefði
þurft að leiðrétta athuganir
fram að þeim tíma með mis-
muninum. Loftþrýstingur
minnkar mjög ört með hæð (1
mb á u.þ.b. 8 m að meðaltali í
allra neðstu loftlögum), þess
vegna þarf að gera ráð fyrir hæð
loftvogar yfir sjó í samanburði
við aðra staði. Eins og flest önn-
ur efni þenst kvikasilfur við
upphitun, og það meira að segja
allmikið, þannig að alls ekki er
sama hvort hitinn á loftvoginni
er við frostmark eða t.d. 25 stig.
Þess vegna sýnist þrýstingur á
kvikasilfursloftvog hærri en
hann í „raun og veru“ er ef hiti
er hærri en 0 gráður, en lægri sé
frost (auðvitað væri hægt að
miða við annað hitastig, en það
mikilvæga er og raunar bráð-
nauðsynlegt að alls staðar sé
miðað við sama hita). Fleiri
leiðréttingum en þessum er
beitt á nútímaloftvogir, en þær
virðast ekki hafa valdið áhyggj-
um þarna fyrir 1830, enda yfir-
leitt minni. Meðalloftþrýstingur
þessi árin reyndist 1004,4 mb en
var í 1005,9 mb í Reykjavík árin
1931 til 1960. Munurinn er sem
sagt sáralítill. Allt þetta bendir
til þess aö taka megi allmikið
mark á þessum loftþrýstiathug-
unum Jóns Þorsteinssonar.
Höldum nú áfram með skýrsl-
una.
Athuganir á Grænlandi
í fórum félagsins er einnig
nokkuð af veðurathugunum frá
Grænlandi. Meðalþrýstingur
reiknaður frá þessum athugun-
um er einnig lægri en það sem
venjulegt er. Athuganir þessar
eru bæði frá Godthaab og Godt-
havn. Að vísu var enginn hita-
mælir á þessum loftvogum,
þannig að ekki er unnt að leið-
rétta þær að núlli, en leiðrétt-
ingin skiptir litlu máli á Græn-
landi (innsk. hiti nálægt núlli —
það er kalt á Grænlandi). En
áhöldin eru óþekkt og athugan-
irnar því ekki hafnar yfir allan
vafa.
Nú hefur félagið látið capi-
tainlieutenant Holböll í Godt-
havn og dr. Brynjulfsen á aust-
anverðu Islandi fá góð tæki,
þannig að með tímanum verður
betur hægt að gera sér grein
fyrir hversu víðfeðmt þetta lág-
þrýstisvæði er.
Loftþrýstiathuganir sem capi-
tain Perry stóð fyrir á 74° til
75°N breiddar frá sept. 1819 til
sept. 1820 virðast hins vegar
gefa venjulega meðalloftvog.
Meðaltal þess árs varð 1011,6
mb. Ekki er tekið fram hvort
búið er að hitaleiðrétta. Sé
gengið út frá að það hafi ekki
verið gert og hitamælingar á
sama stað notaðar til leiðrétt-
ingar (meðaltal ársins varð —
17,0°C) verður meðalþrýstingur-
inn 1013,6 mb, en leiðrétting
þessi er vafasöm, þar sem loft-
vogin hefur e.t.v. ekki verið úti-
við eins og hitamælirinn.
Rétt er að benda á að v. Buch
hefur bent á að loftvog á Kan-
aríeyjum standi nokkuð hærra
en venjulegt er talið.
Um breytileika
loftþrýstings á
Islandi og víðar
Alþekkt er að breytileiki loft-
þrýstings vex með vaxandi
breidd (innsk. þ.e. eftir því sem
norðar dregur. Svo var talið á
þessum árum). Sömuleiðis er al-
þekkt að hafið eykur á óróa loft-
þrýstingsins. Ástæða er því til
að ætla að sveiflur séu miklar í
loftþrýstingi á íslandi. Athug-
anir Jóns Þorsteinssonar stað-
festa þetta. Eftir þessar þriggja
ára athuganir í Nesi er mismun-
ur á hæsta og lægsta gildi mán-
aðar að meðaltali 44 mb. í Upp-
sölum og Pétursborg er munur-
inn 39 mb, 35 í Berlín, 26 í Míl-
anó og um 20 í Palermó. Mesti
munur innan eins mánaðar var
97 mb (í febr. 1824), en 118 mb
allt tímabilið.
Hæsti loftþrýstingur þessara
þriggja ára var 1039,5 mb (26.
mars 1824), en lægstur 921,2 mb
(4. febr. sama ár). (Innskot: Hér
hefur ekki verið leiðrétt til sjáv-
armáls, né heldur beitt svokall-
aðri þyngdarleiðréttingu, sem
menn gerðu sér ljósa síðar,
þannig að þrýstingurinn hefur
ekki verið alveg svona lágur, eða
rúmlega 924 mb, sem er nógu
lágt samt og svipað því sem
lægst er vitað um í Reykjavík og
raunar á öllu landinu og þótt
víðar væri leitað.)
IJm hita í Reykjavík
Til að ákvarða hitafar í
Reykjavík þarf að athuga lengur
en Þorsteinsson hefur gert. Auk
þess er mælingin aðeins gerð
einu sinni á dag og upphaflega á
mismunandi tímum. Ef meðal-
tal þessara athugana allra er
tekið og leiörétt eftir aðferð sem
próf. Schouw hefur stungið upp
á í plöntulandafræði sinni
(sennil. leiðrétt fyrir dægur-
sveiflu; innsk.) fæst út
ársmeðaltalið 4,5°C, meðalhiti
vetrar verður -í-2,2°C, en sumars
13,9°C. Af þessu má sjá að með-
alhiti í Reykjavík er fremur hár
og vetur eru mildir eins og
venjulegt er á eyjum og við
strendur.
Athuganir Jóns Þorsteinsson-
ar styrkja þá trú að hitafar á
Islandi sé gagnstætt því sem
gerist í Evrópu. Einkum á þetta
við um veturinn. Séu veturnir
1822-23 og 1824-25 bornir
saman kemur út eftirfarandi
meðaltal:
des. 1822 0,4° 1824 ^6,3°
jan. 1833 A),2° 1825 -2,5°
feb. 1823 -3,9° 1825 -2,4°
vetur -1,2° -3,7°
Fyrri veturinn var sem sagt
fremur hlýr sérstaklega í des-
ember og janúar, en þá var
óvenju kalt í Evrópu, sérstak-
lega í janúar. Síðari veturinn
var hins vegar harður á Islandi,
sérstaklega desember, í Mið-
Evrópu var hann mildur og það
sérstaklega í desember.
Hér lýkur þessari lauslegu
þýðingu á skýrslu vísindafélags-
ins danska.
Athugasemdir að lokum
Athuganir þessar eru gerðar
við allt önnur skilyrði en nú er
krafist. Sérstaklega er varasamt
að taka hitamælingarnar allt of
bókstaflega. Lítill vafi leikur þó
á að ef hægt væri að beita úr-
vinnsluaðferðum nútímans á
þessar athuganir mætti af þeim
ráða furðu mikið um veðurfar
þessara ára. Vonandi verður
einhvern tíma eitthvað úr slikri
úrvinnslu.
5