Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1982, Blaðsíða 5

íslendingar fagna friði á sinn hátt 8. maí 1945, m.a. með því að brjóta verzlunarglugga og gekk
fólk þar síðan út og inn eins og myndin sýnir.
in götunnar, var önnur veitingastofa er
bar nafnið Central. Vafalaust var nafnið
valið þannig, að sem flesta erlenda her-
menn fýsti þangað að koma. Þarna var
talsvert rúmgott. Tvær stofur samliggj-
andi. Ekki vantaði hávaðann. Fyrir utan
útvarpstæki sem stillt var á hæstu nót-
ur, var þar plötuspilari einn mikill eða
sjálfveljari — jukebox. Hermennirnir
amerísku lögðu mjög leið sína inn á
Central og voru jafnan með íslenskar
fylgikonur sér við hlið. Þeir kunnu sjá-
anlega mjög vel við sig þarna. Undirrit-
aður leit sjaldan inn á þennan stað, því
að honum ofbauð sukkið og hávaðinn.
Matur var sæmilegur á Central. Og af-
greiðslan ágæt. En það var eins og alls-
gáðum mönnum væri þar oft ekki vært
fyrir drykkjulátum manna þeirra, er
nefndust rónar eða Hafnarstrætisrónar.
Lögreglan kom alltaf öðru hverju til að
hreinsa út. Þá tók hún verstu gikkina
undir arminn og tosaði þeim inn á Stöð-
ina, þarna rétt hjá. Var oft ófagurt að
líta þær aðfarir. Óróaseggurinn vildi
náttúrlega ekki fara fet af sínum uppá-
haldsstað og spyrnti mjög við fótum. Og
bölbænirnar sem greyin völdu vörðum
laganna, þær voru mergjaðar.
Á Central voru gjarnan ungar stelp-
ur, snoppufríðar, við afgreiðslu. Ekki
voru þær nú allar lengi þarna. En það
var eins og alltaf væri hægt að fá kven-
fólk til að vinna á þessum stöðum.
Kaupið mun raunar ekki hafa verið til
að hrópa húrra fyrir. En ungt fólk þráir
ævintýri og litríkt mannlíf.
Heitt & kalt og Café Hvol
Sömu megin og fyrrnefndar stofur
voru, fyrirfannst veitingastofan Heitt &
kalt. Skammt frá Steindóri. Mátti þar fá
sér ódýra máltíð. Á verstu krepputím-
unum kostaði krónu að eta þarna. Þá
var tímakaup í almennri verkamanna-
vinnu eitthvað í kringum krónu. En
sama. Þetta var hræódýrt. Þarna möt-
uðust þeir gjarnan sem klæddust betri
fötum. Skrifstofu- og búðarmenn.
Bændur á ferð í bænum. Mátti þá sjá í
blöðunum hverjir utan af landi væru á
ferð í borginni. Blöðin höfðu fastan dálk
undir heitinu Gestir í bænum. Væri svo
vitlaust að taka þetta upp á ný? Fyrir-
gefið framhjáhlaupið frá efninu. Þarna
voru fremur fáir verkamenn í vinnuföt-
um. Einhvern veginn er það svo, að á
vissa staði safnast vissir hópar manna.
Á Heitt & kalt söfnuðust drjúgum upp-
rennandi rithöfundar og aðrir þeir and-
ans menn, sem síðari tíminn hefur
frægt. En þá voru þeir skínandi fátækir.
Nú tala margir um þessa menn og lesa
verk þeirra, en enginn einasti ríkis-
bubbi, sem þá kýldi vömbina, lifir í
minningunni. Yfirleitt hefur Heitt &
kalt hlotið góð eftirmæli. Þar var alltaf
hreinlegt og menningarlegt. Mennirnir
skapa umhverfið. Á þennan stað vöndu
komur sínar spektarmenn, friðsamir
öðlingar. Þeim var meinilla við glym-
skratta og jukebox. Sá sem þetta skráir,
mun aðeins einu sinni hafa étið á Heitt
& kalt. Þá verkamaður við höfnina.
Sumarvinnumaður að strita fyrir náms-
kostnaði sínum næsta skólaár. Þótt
kynnin yrðu ekki meiri en þetta við hinn
fræga stað, þá er nú einnu sinni glöggt
gests augað. Þar að auki eru umsagnir
fjölmargra sem þarna nutu veitinga
óljúgfróðar. En þær munu á einn veg:
loflegar mjög.
En víkjum nú að Hafnarstræti norð-
an megin. Þar var menningin engu síður
blómleg og litrík. Skál þá fyrst nefna
Café Hvol. Venjulega nefndur Hvollinn.
Skáldlegt nafn sem hlaut að draga að
mannskap. Gengið var úr Hafnarstræti
upp eins og tvær — þrjár tröppur til að
komast í salarkynni kaffihússins. Á
þessum árum var eigandi Hvolsins rosk-
inn maður, eða var hann bara roskinleg-
ur um aldur fram? Hann hefur þó vart
verið yngri en hálfsextugur. Mun hafa
heitið Einar. Var af kunnugum nefndur
Einar á Hvolnum. Vann hann sjálfur
við afgreiðslu í veitingahúsi sínu. Fórst
honum það ekki beint illa, en seinhentur
var hann orðinn, ef hann hefur þá ekki
verið það frá upphafi vega. Auk roskna
mannsins var stúlka jafnan við af-
greiðslu, stundum tvær. Plássið var all-
stórt, eiginlega á tveimur gólfum. Gólfið
sem að Hafnarstræti vissi, var hærra en
gólfið er sneri að Tryggvagötu. Gátu
gestir gengið þar inn, jafnt og úr Hafn-
arstræti. Fór afgreiðslan fram á lægra
gólfinu. Þar var glymskratti mikill eða
jukebox. Gátu menn valið sér þar tón-
list. Þarf ekki að lýsa þessu skrapatóli
fyrir þeim sem voru ungir í Reykjavík
um miðja þessa öld. Það var eins og
aldrei mætti vera andartaksþöng á
þessum stað. Eilífur dómadags hávaði.
Mikið af svokölluðum rónum vandi
komur sínar á Hvol. Og þarna voru og
nokkuð tíðir gestir listamenn og rithöf-
undar, sem sögðust vera að kynnast
mannlífinu, til að heyja sér efni í verk
sín. Þarna var svo sannarlega misjafn
sauður í mörgu fé. Auðvitað var þó
meirihluti manna þarna aðeins að fá sér
í svanginn og fóru með friði. En á óláta-
lýðnum bar miklu meira. Var-oft undir
hælinn lagt að friður væri þarna til að
neyta matar fyrir ágengum rónum, sem
voru að sníkja peninga eða bara að
þvæla einhverja blöðvaða vitleysu.
Tvö væn bindi um lífiö
í Hafnarstræti
Eitt sinn sem oftar var undirritaður
að éta þarna, þá vinnandi við höfnina,
óþrifalegur eftir sóðalegu vinnu. Þá er
það að hann gefur sig á tal við lista-
mann nokkurn, sem honum var bent á.
Var honum sagt, að maður þessi væri
rithöfundur. Slíkur maður hlaut að vera
undramaður, hugsaði gesturinn. Þetta
var einn af fastagestum Hafnarstrætis
og allra þeirra staða sem hið fræga
stræti veitti víst innan sinna vébanda.
Ungur maður, á að giska um þrítugt.
Gat þó verið allmiklu eldri eftir útliti að
dæma. En einhvern veginn hafði sögu-
ritara áður tekist að afla sér upplýsinga
um aldur mannsins; hann forvitinn í
þeim efnum. Maðurinn hafði líklega lif-
að hátt og brennt lífskertið sitt nokkuð
ótæpilega. Undirritaður fór nú að ræða
við unga manninn. Kom í ljós að hér var
rithöfundur á ferð er deildi kjörum með
sauðsvörtum almúganum, karlinn.
Barst talið að ritstörfum mannsins,
hvað hann væri að skrifa þessa stund-
ina. Lét hann í fyrstu lítið yfir því.
Spurði hver viðmælandinn væri. Kann-
aðist vitanlega ekkert við þennan fjalla-
mann. Hann borgarbúi. Smám saman
fóru viðræður að ganga greiðar, því að
söguritarinn lét rithöfundinn ekki í
friði. Hann lét þess þá getið, ósköp
hógvær, að hann ynni að stóru ritverki.
Mundi það verða tvö væn bindi. Og um
hvað átti svo skáldverkið mikla að
fjalla, spurði sá sem hér skrifar. — Það
er um Hafnarstræti, sagði vinurinn.
Það var bara svona. Svo að Hafnar-
stræti átti að gera ódauðlegt með stór-
kostlegu skáldverki. Hver ætti svo út-
gefandinn að vera? — Helgafell, sagði
rithöfundurinn. Ekki valdi hann útgef-
andann af lakara taginu. Um þetta leyti
var Helgafell eitthvert virtasta útgáfu-
fyrirtæki á landinu.
Gaf út yerk Laxness, eða Kiljans, eins
og bændurnir sögðu. Rithöfundurinn
sagðist vera að kynna sér mannlífið í
þessu fræga stræti, til að geta skrifað
um það bókmenntaverk. Flestir sem
dvalið höfðu í borginni um lengri tíma,
könnuðust við þennan mann. Hann
hafði þegar hér var komið, ritað bók um
herskap sinn á Spáni. Þar hafði hann
verið að hjálpa lýðveldissinnum í styrj-
öld gegn fasistum. Báru þeir síðar-
nefndu hærri hlut sem kunnugt er. Mun
ritið hafa heitið íslenskur ævintýramaður
í borgarastyrjöldinni á Spáni. Rithöfund-
urinn var fremur lágur vexti og grann-
ur. Á hverju hann lifði, vissi ekki sá sem
hér skrifar. Líklega á loftinu og frægð-
inni.
How I love my brennivín
Hver var hann þá, þessi maður, sem
svo mjög hefur verið farið í kringum?
hann nefndi sig Dag Austan. Skírnar-
nafn hans var Vernharður. Faðir hans
hét Eggert og var Einarsson. Stundaði
kaupmennsku á Akureyri. Hann var þá
ekki að austan, heldur að norðan. Auk
rits þess sem fyrr er frá greint, ritaði
Vernharður smápésa, er hann nefndi
Hundurinn og ég. Ekki er undirrituðum
kunnugt um hvað rit þetta fjallar eigin-
lega. En svo mikið er víst að höfundur-
inn seldi það á götum höfuðstaðarins
um hávetur. Þegar hann var að selja
ritið, hrópaði hann upp: Viljið þið kaupa
Hundurinn og ég. Sem betur fór, beygði
hann ekki orðin! Dagur Austan setti
svip sinn á götulíf Reykjavíkur, þó eink-
um Hafnarstrætis og gatnanna þar í
grennd. Undirritaður hefur leitað að
Degi Austan í uppsláttarritum, eins og
Islenskum samtíðarmönnum og íslensk-
um æviskrám, en ekki fundið. Þá er
hann ekki að finna í íslensku skáldatali.
Auðvitað ekki.
Dagur Austan varð ekki gamall mað-
ur. Hann skráði sig á skip nokkurt er
flutti brotajárn til útlanda. Þetta var
veturinn 1952. Skipið kom aldrei fram.
Er talið, að það hafi sokkið við Orkneyj-
ar. Minnist undirritaður ekki, að neinn
annar en Jón skáld úr Vör hafi minnst
Dags á prenti. Það gerði hann í riti sínu
Útvarpstíðindum, sem var merkt menn-
ingarrit á sínum tíma. Birtist mynd
Dags þar einnig. Jón taldi Dag Austan
greinilega til rithöfunda — sem hann og
var — og gat þess, að hann saknaði hans
úr hópnum. Skal hér með þakkað að Jón
skyldi minnast þessa rithöfundar, sem
aðrir þögðu í hel. Sýnir það, svo að ekki
verður um villst, að Jón er fordómalaus
maður. Hann metur menn ekki eftir því
hvort þeir hafa verið með hvítt um háls-
inn eður ei — hvort þeir hafa verið
góðborgarar eður ei.
Loks skal getið veitingastaðar eins í
Hafnarstræti, er Gullfoss hét. Var við
hliðina á Café Hvoli. Svipaður inngang-
ur og á þeim stað. Staðir þessir voru og
afar líkir hið innra. Þó var heldur þrifa-
legra á Gullfossi. Amerískir hermenn
vöndu mjög komur sínar á báða þessa
staði. Gullfoss nefndu þeir ætíð Gúlfos.
Þótti mörgum landa það kauðalegur
framburður á jafn fallegu nafni.
Ekki borðuðu amerískir hermenn að
neinu ráði á fyrrnefndum stöðum í
Hafnarstræti. Þeir komu þangað oft til
að fá sér allt annað en mat. Þeir fengu
sér þar gosdrykki og kaffi. Þeir voru
sjaldan áberandi drukknir. Þó gerðu
þeir sér stundum gott af íslensku bren-
nivíni. Einn amerískur hermaður mun
hafa ort þetta erindi um brennivínið ís-
lenska:
Brennivín, my brennivín,
how 1 love my brennivín.
Brennivín in appelsín,
appelsín in brennivín.
Sungu ameríkanar þetta undir lagi,
sem hér er því miður ekki hægt að skrá,
sökum vankunnáttu höfundarins á tón-
listarsviðinu.
Hermennirnir mæltu sér mót við
dömur á veitingastofum Hafnarstrætis
ærið oft. Annars þóttu það ekki „penar"
stúlkur, sem vöndu komur sínar á þessa
staði. Þær „penu“ fóru heldur á Hress-
ingarskálann og drukku þar eitthvert
gutl með sínum heittelskuðu. Á Skálan-
um voru stórlistamenn eða menn, sem
héldu að þeir væru það. Svo allmargir
eilífðarstúdentar, sem gengu með ein-
kennishúfuna meðan bjart var að
minnsta kosti.
Inni á þessum veitingastöðum var al-
veg sérstök lykt. Varð hún til úr kaffi,
mat alls konar, öli, gosdrykkjum,
tóbaksreyk, áfengi og brylcremi. Hinu
síðast talda smurðu karlmenn drjúgum
í hár sitt til að ganga þeim mun betur í
augun á hinu kyninu.
Að vissu leyti var gott að staðir sem
þessir er frá hefur verið greint, voru á
tiltölulega litlu svæði, a.m.k. fyrir lög-
regluna. Það var ekki langt fyrir þá
borðalögðu að fara frá lögreglustöðinni
í Pósthússtræti yfir í Hafnarstræti.
Snertispölur. Þegar lögreglan kom inn á
þessa staði, leit hún fyrst yfir sviðið
fránum augum. Oftast voru þá einhverj-
ir þar í því ástandi, að ekki þóttu í ven-
julegum mannabústöðum hæfir. Lög-
reglan kom bæði tilkvödd og ótilkvödd á
staði þessa. Var prúðmennskan sjálf og
notaði ekki vald sitt, nema aðrar mild-
ari aðferðir bæru engan árangur. Lög-
reglan sagði ofur ljúfmannlega við við-
komandi: „Viltu ekki koma með mér,
góði?“ Oft vildi nú verða dráttur á því.
Og þá dugði ekki góðmennskan. Tók þá
lögreglan viðkomandi, venjulega tveir
fílefldir menn, drógu hann eða báru á
milli sín yfir götuna. Þannig var nú það.
5