Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1982, Blaðsíða 14

Margur
drykki
minna
vín
Ég hef stundum vikiö að því
í þessum þáttum, en þó jafnan
með fáum orðum, hvaða gildi
ég tel að svona lesefni geti
haft. Greinilegt er að áhugi
fyrir vísum og upprifjun
þeirra á opinberum vettvangi
er töluverður. Þetta er
skemmtiefni sem þjónar
menningarlegum tilgangi. Hér
er haldið til haga persónu-
legum athugunum og lífs-
reynslusögum og með vali
þeirra og framsetningu reynt
að móta listrænan smekk. Hið
síðastnefnda er því aðeins
hægt að aðhalds sé gætt, ekki
birt allt, sem gaman getur
vakið, heldur það eitt sem vel
er kveðið og skemmtilega
orðað.
Svona þættir eru, eða hafa
verið, í gangi í ýmsum dag-
blöðum og ritum og hefur því
miður mjög verið kastað hönd-
um til þeirra. Oft hafa það ver-
ið menn, sem um þá hafa séð,
sem sjálfir hafa verið hag-
mæltir, en ekki alltaf gert sér
grein fyrir því hvað af því sem
þeir sjálfir og vinir þeirra hafa
ort á erindi við ókunnuga. Vísa
getur verið ágæt til heima-
brúks og gegnt þar sínu hlut-
verki, en fallið dauð og jafnvel
verkað sem argasta smekk-
leysa, þegar hún er komin á
prent.
Þáttastjórar verða að fara
yfir mikið efni við val í svona
þætti. Það er meiri vinna en
menn ókunnugir skyldu ætla.
Vissulega hefur mikið verið
ort af góðum vísum og þær er
alltaf verið að yrkja. En ef við
tökum allt gott og gilt, eða
sama sem það, er að okkur
berst, eigum við okkar þátt í
að ala upp leirskáld og lélegan
vísnasmekk. Við eigum að upp-
örva þá sem yrkja vel og gleðja
þá sem vanda sig.
En enn annað gagn gætum
við þáttastjórar gert með að-
stoð góðra vísnavina, það er að
reyna að leiðrétta rangfeðrun
vísna og afla upplýsinga um
hagmælta menn, sem ekki
hafa getið sér orð fyrir ann-
arskonar skáldskap eða annað,
sem heldur nafni þeirra á lofti.
Mér væri mikil þökk á slíkum
upplýsingum. Skrifið þessum
þætti til Lesbókar og látið í té
fæðingar- og dánardaga og ár
manna, sem ykkur eru með
einhverjum hætti nákomnir.
Vísnavinir ættu að hafa með
sér allsherjar bréfasamband
og vildi ég gjarna stuðla að
myndun slíks félagsskapar.
Ekki veit ég hversu gömul
þessi staka er né hver er að
henni nauturinn. Kannski þú
vitir betur.
Góður sopi geðjast mér,
glaður klappa stútinn.
IMeðan dropi eftir er
ei skal tappa kútinn.
Og hver er höfundur eftir-
farandi vísu:
Hefur klakinn hneppt í bönd,
hlýjar vakir anda.
ísi þakin öil mín lönd
eins og sakir standa.
Norður á Húsavík situr
maður og stendur eftir atvik-
um í fornbókaverslun sinni.
Hann heitir Valdimar Hólm
Hallstað. Hann er kominn
nokkuð á áttræðisaldur. Á
kreppuárunum var hann ungur
maður og gaf út ljóðabók, sem
hann nefndi Komdu út í kvöld-
rökkrið, seinna bækur með
barnaljóðum, ennfremur feng-
ist við þýðingar og blaða-
mennsku.
Hér eru vísur, sem ég hef
fyrir satt aö Valdimar hafi ort,
þótt ekki hafi ég þær beint frá
honum.
Löngum eftir liðinn dag
á langri vöku,
uni ég við Ijós og lag
og litla stöku.
Já, vetur geta orðið langir
víða á íslandi, og þá ekki síst á
norðurströndum landsins:
Suma karla angrar allt,
engin skíma í þeirra hreysi.
Bylur úti, bólið kalt,
brennivíns og kvenmanns-
leysi.
Já, ekki ofsögum sagt af því.
Kyngir niður kafaldssnjó.
Hvenær skyldi hlýna?
Norðri knýr með kaldri ró
klakastrengi sína.
Þá er ráðið að hugsa til vors-
ins.
Geislar binda bjarta mynd,
ból og rindi klæðist.
Speglar tinda Ijósbjört lind,
lífsins yndi glæðist.
Og að lokum þessi játning.
Þó að löng sé lífsins ganga
lögð um kalin börð og hjarn,
þegar strýkur vor um vanga
verð ég glaður eins og barn.
Halldóra B. Björnsson var
eitt hinna kunnu borgfirsku
systkina, sem flest eða öll voru
skáldmælt, látin fyrir allmörg-
um árum. Hún gaf út nokkrar
bækur, ljóð, sögur og sagnir.
Hún var skáld gott og ágæt-
lega hagmælt, gerði oft
skemmtilegar vísur þegar til-
efni gáfust. Hér er þó ein um
alvarlegt efni:
Oft eru í glösum föngin fín,
freistingin á hvers manns
vegi.
Margur drykki minna vín
myndi hann eftir næsta degi.
Stefán Díomedersson verka-
maður frá Hvammstanga, nú
háaldraður í Kópavogi, er
meðal þeirra sem vikið hafa að
okkur margri vísunni. Ég hef
stundum spurt, hvort hann
hafi ekki gert vísur sjálfur.
Ekki til þess að láta nokkurn
heyra, hefur hann þá kannski
sagt. En það hef ég fyrir satt
að eftirfarandi kvenlýsing geti
verið eftir Stefán. Konan ef-
laust löngu horfin af sviðinu
og hefur líklega aldrei heyrt
vísuna:
Hún er ekki handasmá,
hún er ekki fögur.
Hún er bæði guggin og grá,
gelgjuleg og mögur.
J.G.J.
Nokkur aðskotaorð
í íslensku
Sigurður Skúlason magister tók saman
SIGNOR, sinjór, virðulegur titill, algengur
hreppstjóratitill á 19. öld (OM). Oröið er
komiö af senior í latínu sem merkir eldri.
Það varð seigneur í frönsku og komst þaö-
an óbreytt inn í ensku, þýsku og dönsku.
Hingað til lands er það komiö af orðmynd-
inni signore í dönsku, en sú orðmynd er
þangað komin úr ítölsku. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1736 (OH).
SEXTANT, mælitæki, einkum notað til aö
mæla með hæð sólar eða stjörnu (OM).
Orðið er komið af sextans í latínu sem
merkir: sjötti hluti. Þ. Sextant, d. og e. sex-
tant. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1845 (OH).
SEXTETT, sex manna hljóöfæraflokkur
eða söngflokkur (OM). Orðið er komið af
sestetto í ítölsku sem er smækkunarmynd
af sesto sem merkir: sjötti. Þ. Sextett, d.
sekstett, e. sextet(te). Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1955 (OH). «
SEKÚNDA, 1/60 úr mínútu (OM). Oröiö er
komið af secunda í miðaldalatínu sem
merkir: önnur. Er þá átt við að sekúnda sé
önnur og minni tímalengd en mínúta. Þ.
Sekunde, d. sekund, e. second. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1597 (OH).
SELLERÍ, selja, seljurót. Þetta orð á rót að
rekja til selinon í grísku, en er komiö af
seleri í ítalskri mállýsku. Það orö varö cél-
eri í frönsku. E. celery, þ. Sellerie, d. selleri.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1886 (OH).
SEMÍTI, maöur af sérstökum þjóöflokki
(einkum í Vestur-Asíu) sem Gyöingar,
Arabar, Fönikíumenn, Assýríumenn o.fl.
teljast til (OM). Semíti er dregið af nafninu
á Sem, syni Nóa, ættfööur Semíta. Lo.
semískur merkir: Sá sem varðar Semíta
eöa tungur þeirra, af þjóöflokki Semítp
(OM). Þ. Semit(e), d. semit, e. Semite.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1882 (OH).
SÉNÍ, snillingur, afburðamaöur, gáfnaljós
(OM). Orðið á rót sína aö rekja til genius í
latínu sem merkir: andi, E. genius, fr. genie,
þ. Genie, d. geni. Oröið hefur, eins og
venja er til, borist hingað úr dönsku og er
stafsett hér samkvæmt erlendum fram-
burði. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1881
(OH).
SÉNS, færi, möguleiki, tækifæri, sjans;
karla- eða kvennafar (OM). Oröiö er komiö
af chance í frönsku sem komst þaðan
óbreytt inn í ensku, en á rót sína aö rekja til
cadentia í latínu af so. cadere, sem merkir
m.a.: vilja til. Þ. chance, d. chance, sjans.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1959 (OH).
SENSOR, prófdómari, ritskoðari. Orðið er
komið af no. censor í latínu, en so. censere
merkir þar: dæma um. Þ. Zensor, d. og e.
censor. Ekki er mér kunnugt um aldur
þessa orðs í íslensku, en allgamalt hlýtur
þaö aö vera og oftar heyröi ég það en
oröiö prófdómari snemma á þessari öld.
SERÍA, samstæður flokkur, samstæöa,
framleidd í senn eða í röð; röö, ritröö (OM).
Orðið er komið af series í latínu sem
merkir: röö. Fr. série, þ. Serie, d. serie.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1951 (OH).
SERUM, blóövatn, (vatnskenndur) vökvi
sem skilst úr blóðinu við storknun (OM).
Oröiö er komiö af serum í latínu sem
merkir: mysa. Þ. Serum, d. serum. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1946 (OH). Ég heyröi
þaö í talmáli áriö 1913 og kom ekki til af
góöu því aö þá þurfti ég heldur en ekki á
því aö halda í heiftugri barnaveiki!
SERVANTUR, þvottagrind, grind eða litiö
borð undir þvottaskál eöa vatnskönnu
(OM). Orðið er komiö af servante í frönsku
sem merkir nú raunar: starfsstúlka, en
merkti fyrrum: hlaöborö og var Ih. þt. af so.
servir, þjóna. D. servante. Finnst í ísl. rit-
máli frá árinu 1883 (OH).
SFINX, þjóðsagnadýr meö Ijónsbúk og
mannshöfuð; egypsk myndastytta af slíku
dýri (OM). Orðiö er komið af sfinks í grísku.
Þ. Sphinx, d. sfinks, Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1877 (OH).
SJAKKET, síðjakki, lafatreyja, hluti ár-
degisbúnings karla (OM). Orðiö er komiö
af jaquette í frönsku sem er smækkun-
armynd af jaque. E. jacket, þ. Jackett, d.
jaket. Þetta íslenska aöskotaorö er fram-
burðarmynd sumra erlendu oröanna sem
hér er getiö. Finnst í ísi. ritmáli frá árinu
1941 (OH). Ég heyrði þetta orö oft í tal-
máli á 2. tug aldarinnar, en þá var þessi
búningur mjög í tísku hér á iandi og þótti
viðhafnarflík, ef ég man rétt, en þó tæp-
lega eins stórhöföinglegur fatnaöur og
diplómatfrakkarnir sællar minningar. Þeir
skörtuðu hér fyrrum á rosknum höföingj-
um og gott ef þeir þóttu ekki auka stórum
manngildi þeirra í veislufagnaöi, sbr. orö-
takið: Fötin skapa manninnn.
SJAMPÓ, hárþvottalögur (OM). Orðið er
komið úr ensku. Þar merkir shampooing
powder: duft til að nudda inn í húöina.
Shampooing er þar Ih. nt. af so. shampoo
sem merkir: nudda hvort heldur er með
dufti eöa hárþvottavökva. Þ. Schampun, d.
shampoo. Þetta er ungt aðskotaorð í is-
lensku.
SÉRRÍ, sérstök (upprunalega spænsk)
borövínstegund (OM). Oröið heitir (vino de)
Jeres á spænsku og merkir þar: vín frá
Jeres í Andalúsíu. Þ. Sherry, e. og d.
sherry. Orömyndin Sherry finnst í ísl. rit-
máli frá árinu 1867, en sérrí frá 1952 (OH).
SHIRTINGUR, þétt ofið baömullarefni, sem
hefur mikiö veriö notaö í bókband. Oröiö
er komið af shirting í ensku sem merkir
skyrtuefni enda komiö af oröinu shirt er
merkir: skyrta. D. shirting, þ. Schirting.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1889 (OH).
SIGNET, innsigli (OM). Orðiö er komið af
signetum í miöaldalatínu sem merkir: lítið
innsigli og er smækkunarmynd af signum
er merkir: tákn, merki. Þ. Signet, d. signet.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1541 (OH).
SÍGARETTA, vindlingur, fínskoriö tóbak í
mjóum, sívölum paþþírshólk (OM). Oröiö er
komiö af cigaretta í frönsku, en það er
smækkunarmynd af oröinu cigar sem
merkir: vindill. E. cigarette, þ. Zigarette, d.
cigaret. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1878
(OH).
SÍGAUNI, maöur af flökkuþjóö sem dreifö
er um Evrópu, Vestur-Asíu og Noröur-
Afríku, upphaflega frá Noröur-lndlandi
(OM). Orðið er slavneskt, en uppruni þess
er óvís. Þ. Zigeuner, d. sigojner. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1944 og orðmyndin síg-
aunari frá 1945, en í samsetningum finnst
orðið um miðja 20. öld (OH).
SÍLÚR, eitt af tímabilum fornaldar (OM).
Orðið er heitið eftir keltneskum þjóðflokki
sem nefnist á ensku Silures. Hann hafðist
að mestu viö sunnarlega i Wales og veitti
Rómverjum harða mótspyrnu er þeir her-
námu England um miöja 1. öld. D. silur.
Finnst í samsetningum í ísi. ritmáli frá árinu
1878, en eitt sér frá 1968. Lo. sílúrískur
finnst frá árinu 1883 (OH).
SIMPILL, ómerkilegur, lélegur (OM). Þetta
orð er hingað komið úr dönsku, en þar
heitir þaö simpel. E. simple. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1883 (OH). Ég held aö full-
yröa megi aö notkun þessa danska aö-
skotaorös sé nú talsvert fátíöari en áöur
var í ísl. talmáli, a.m.k. þar sem ég þekki til.
SÍRÓP, þykk, seig sykurleöja, safi úr sykri
(OM). Orðið er komiö af sharab í arabísku
sem merkir: drykkur. Þaö var sirupus í mið-
aldalatínu. Þ. Sirup, d. sirup, e. sirup og
syrup. Orömyndin sirop fínnst í ísl. fornmáli
(Fr.) og í ísl. ritmáli frá árinu 1798 (OH).
14