Lesbók Morgunblaðsins - 04.09.1982, Síða 2

HEMINGWÁT
Á
óstöðugum
stalli
Ernest Hemingway (teikning eftir Ben Shahn 1959).
Irwing Howe skrifar um Hemingway og mat
nútímans á þessum fræga höfundi, sem fyrrum
var svo mjög dáður og stældur
Hemingway á ýms-
um aldursskeiðum.

Nýútkomin bók bréfa Ernest
Hemingways færir okkur enn
einu sinni sönnun fyrir ritsnilld
hans þegar honum tókst sem
best upp en jafnframt hve flókin
mannvera hann alla tíð var. En
um leið hefst deilan um hver
staða hans sé í menningu okkar.
„Hvað sem öðru líður,“ sagði
Edmund Wilson þegar hann
frétti andlát Hemingways árið
1961, „þá var hann einn af
menningarstólpum okkar tíma.“
Eins og Irving Howe orðar það,
en hann hefur kannað lífsstigu
mest framúrskarandi rithöfunda
tuttugustu aldarinnar; Hem-
ingway var frumstæður og nú er
hann „í hávegum hafður en
stallurinn undir honum óstöðug-
ur“.
Irving Howl, prófessor í
bókmenntum í Hunter College í
New York, hefur skrifað gagn-
rýnar sögur um William Faulkn-
er, Sherwood Anderson og
Thomas Hardy, jafnframt fjölda
ritgerðasafna og greina þar á
meðal Politics and the Novel
(Stjórnmálin og skáldsagan), A
World More Attractive (Meira
heillandi heimur) og Steady
Work (Unnið skipulega).
„Að upphefja goðsögn-
ina um ameríska
karlmennið“
Þegar ég var ungur var Ern-
est Hemingway konungur hæð-
anna. A þriðja og fjórða ára-
tugnum reyndu helstu rithöf-
undar um allan heim að eftir-
líkja ritstíl hans, streittust við
að koma setningum sínum og
stíl í sama form og hans. Það
besta sem Hemingway skrifaði,
um það bil tylft smásagna og ein
eða tvær skáldsögur hefðu verið
óskiljanlegar fyrir fyrri heims-
styrjöld og ótrúlegar eftir þá
síðari.
Á fimmta áratugnum var
mikill mótbyr gegn Hemingway.
Yfirlýsingar hans voru illþolan-
legar, enn erfiðara að lesa nýj-
ustu verkin hans. Fyrrum skáld
róseminnar var orðinn að
grobbhana; vildi skapa friðinn
og hampa herforingjum, reyndi
að forðast lýsingarorð og endur-
tók sig. Yngra fólk fór að efast
um gildi bestu verka hans. Þeim
fannst hann ofurseldur hörku,
háði og tilfinningaleysi. Einn
betri yngri rithöfundanna, Isaac
Rosenfeld, réðst á Hemingway
árið 1952 fyrir að „upphefja goð-
sögnina um ameríska karlmenn-
ið ... fyrirlitningu á konum og
hlýjum tilfinningum ... ofsatrú
hans á afli og karlmennsku."
Það var sannleikur í þessu en
ekki allur sannleikurinn. Því
jafnvel þau okkar sem voru að
reyna að brjótast undan geisla-
flóði því, sem Hemingway hafði
hellt yfir okkur fyrir löngu, viss-
um að við vorum í uppreisn gegn
mikilmenni á ritvellinum. Hem-
ingway hafði snortið taug
augnabliks okkar á þann hátt
sem enginn annar hafði. Hann
var frumlegur. Áhrifa mátti
gæta frá Mark Twain, Sherwood
Anderson, Thoreau, en alls stað-
ar kom frumleiki hans kristals-
tær í gegn, þau hin undirstrik-
uðu hann einungis.
Lesinn en ekki
lengur stældur
Og staða hans í menningu
okkar í dag? „í hávegum hafður
en stallurinn undir óstöðugur."
Hann heldur áfram að vera les-
inn, en mjög fáir rithöfundar
taka hann sem fordæmi. Hem-
ingway sem fyrir 30 árum var í
brennideplinum sem skáld-
sagnahöfundur virðist vera að
hverfa inn í mannkynssöguna á
hljóðlátan hátt. Ef litið er inn í
kennslustund í dag þar sem ver-
ið er að ræða skáldsögu hans
The Sun Also Rises (Og enn rís
sólin) þarfnast það nú sérstakr-
ar útskýringar af hverju skáld-
söguhetjan er ekki í takt við um-
hverfi sitt.
Þar sem nú er búið að gefa út
bókina Úrval bréfa, risasafn
bréfa til eiginkvenna, vina,
óvina, herforingja, rithöfunda
og ókunnra eftir Ernest Hem-
ingway er óhjákvæmilegt að á
ný hefjist umræður um hversu
mikils við metum hann. En bréf-
in ein geta ekki svarað þeirri
spurningu — nema að því leyt-
inu til að þau snúa okkar aftur
að ritverkum hans.
Ef íhugað er gildi bréfanna er
það ekki í ritsnilld og hugsun
sem áhrifa þeirra gætir. Enginn
mun líkja honum við bréfritara
eins og Keats, Chekov, Byron
eða T.E. Lawrence. Hemingway
rubbaði sendibréfum af eins og
til að létta af sér spennunni við
skáldsagna- og smásagnagerð-
ina. Megnið af bréfum hans er
ekki fyrir aðra en þá sem eru
hrifnir af fiskiríi og veiðum.
Enn önnur eru einungis ein-
hvers virði fyrir þann sem skrif-
aði þau og fyrir þá sem fengu
þau. Betra hefði verið að hafa
bréfin færri. Carlos Baker, sem
sá um útgáfuna af vísindalegri
nákvæmni hefði átt að hafa yf-
irskrift setningu úr bréfi Hem-
ingways 1945: „Það var ekki
hrein tilviljun að Gettysburg-
arávarpið var svona stutt.“
En auðvitað er þessi bréfa-
hrúga mikið sönnunargildi og
minningararfur. Hinn ungi
Hemingway sendir föður sínum
til að mynda bænarbréf þar sem
hann biður að fyrstu skrif hans
séu ekki dæmd „óskemmtileg".
Þegar á allt er litið, staðhæfir
hann: „Ef skrif eru aðeins fögur
trúir þú þeim ekki. Lífið er ekki
þannig."
Árið 1935 skrifar hann um
sovéskan gagnrýnanda: „Rithöf-
undur er eins og sígauni. Hann
er ekki háður neinni ríkisstjórn.
Ef hann er góður rithöfundur
geðjast honum aldrei að þeirri
ríkisstjórn sem hann býr undir.
Hönd hans er á móti henni og
hönd hennar á móti honum."
Árið 1949 skrifar hann orð-
skrúðugt bréf til Spellmanns
kardínála og ásakar hann fyrir
„fleðulegan hrokahátt", kvik-
yndishátt og gagnvart Elenor
Roosevelt, „verkfallsbrot gegn
kaþólskum vinnulýð" og lygar
„um spænska lýðveldið“.
Klofinn persónuleiki
Bók þessi undirstrikar á slá-
andi hátt það sem lesendur
Hemingways vita þegar, að bæði
sem rithöfundur og manneskja
var hann hræðilega skiptur. Það
er hinn ungi Hemingway, til-
finninganæmur, hugrakkur, ör-
látur og umfram allt óvenjulega
gáfaður. Og það er Hemingway,
aðallega eldri, sem er hrjúfur,
fruntalegur og óaðlaðandi. Þetta
er á engan hátt venjuleg tví-
hyggja sem finnst hjá fólki al-
mennt, þvert á móti er freist-
andi að leita geðrænna orsaka.
En hver sem skýringin er, virð-
ist þessi innri klofningur vera
upptökin í hinu versta og besta í
ritsmíðum Hemingways. Þegar
hann var í hetjuhlutverkinu og
lék Tarzan við ritvélina skóp
hann verk eins og Across the
River and into the Trees (Yfir
ána og inn í skóginn). Þegar
hann hins vegar barðist gegn
veiklyndi sínu — duttlungum,
öryggisleysi, ótta — bjó hann til
sín fyrstu ritverk.
Enginn gat angrað hann;
hvorki vinur, óvinur ná ókunn-
ugur. Enginn tilviljunarkennd
gagnrýni né þriðja flokks bóka-
gagnrýni gat reitt hann til reiði
né gert hann þunglyndan. Hetja
þriggja meginlanda, góður
hnefaleikamaður, fyrsta flokks
2