Lesbók Morgunblaðsins - 04.09.1982, Síða 15

p,rr.rvr. •••‘. ‘«^,1 wtju <|U4l^ppottSUUH
\raagmc cumída íbUiwpniiaaedccitofMcctebri
MlíltMI
Muocutaitc
laftce.Ydcfer
iubUaitaaudio;act _
Ýtpöxrfbfg^Ufcm:4ö l)ll^TX<(tbl4(0b.
umttc ptaL
mö tcrtait.nm
HpS pami:'pfaiM
S tocuttdú cuttt
Upphafsstafur
(E) úr
Saltara-skýr
ingum Péturs
Lombardusar
(Silmur 80).
Haudrit í
Liacoln frá
12.öld.
Til vinstri: Þorlákur
helgi. Steindur gluggi
í prestaskóla í Lincoln,
gerður af Milner
1907.
að hafa mótað skapgerð og líferni
íslendingsins síðar meir. Hann
dvaldi sex ár í útlöndum, og sneri
síðan heim til ættlands síns, rek-
inn af þeirri heimþrá, sem lætur
Islendinga syngja, hvert sem þeir
fara: „Island er fegursta land und-
ir sólunni." (Neðanmálsgrein Bar-
ing Goulds: „ísland er hinn bestur
land, sem sólar skínar upa“), og
telja þeir það engar ýkjur. Sam-
tíma sagnritari segir, að hann hafi
þráð að hitta móður sína og syst-
ur. Þegar hann kom til íslands,
„þá fylgdi móðir hans honum í sí-
fellu, síðan er hann kom út, en
hann veitti ástsamlega ásjá systr-
um sínum, Ragnheiði, móður Páls
er síðar varð biskup eftir Þorlák
biskup, en annarri Eyvöru."
Frændur hans vildu láta hann
staðfesta ráð sitt og verða bóndi;
og það var til þess ætlast, að hann
gerði svo, því að á íslandi voru
allir prestar og biskupar kvæntir.
En um nóttina birtist honum
gamall maður í svefni, og sagði:
„Þú ætlar þér konu að biðja, en
þér er önnur brúður æðri huguð af
mér.“ Oss býður í grun, að Þorlák-
ur hafi í draumi séð Hugh biskup í
Lincoln, og að þau áhrif, sem hann
hafði orðið fyrir í Englandi varð-
andi klerklegt einlífi vegna kenn-
inga og fordæmis dýrlingsins, hafi
komið honum í hug í svefninum."
í þessari sögu eru tvö atriði
mjög undarleg. Baring Gould tjáir
ættjarðarást Þorláks helga með
gamanyrðum stúdenta, sem ég
held að séu mörgum áratugum
yngri („ísland er hinn bestur land,
sem solen skinner pá“). Hvernig
skyldi þetta vera komið til hans?
Og svo er það, sem Baring Gould
gerir gegn betri vitund: Hann ger-
ir Hugh að læriföður Þorláks.
Þessir tveir hittust aldrei, enda
voru þeir jafnaldrar og komu sinn
frá hvorum enda Evrópu, ef svo
má segja.
En það er þessi missögn Baring
Goulds, sem tendrað hefur eld í
brjósti Milners, þegar hann átti að
gera gluggann í Lincoln. Þarna
var lýsing á besta kennaranum og
besta nemandanum. Þess vegna er
Hugh lýst sem gömlum og virðu-
legum gráskegg, þegar Þorlákur
er ungur fríður maður með opinn
Saltara á fyrsta Davíðs sálmi.
Ef þessi saga á eklji erindi í
jarteinabók heilags Þorláks, þá er
ég illa svikinn. Einhverjir hljóta
að þakka það heilögum anda, að
Baring Gould lét lönd og leið alla
sagnfræðilega gagnrýni til þess að
búa til þessa sögu, sem í seinni tíð
hefur gert veg heilags Þorláks
mestan í augum erlendra manna.
Gersemarnar
í bókasafninu
Leit mín að handritum frá dög-
um Þorláks og Páls í Lincoln bar
þann árangur, að ég gat notað
dagstund til að fletta nokkrum
þeirra í lesstofu bókasafns dóm-
kirkjunnar. Þótti mér þá, sem ég
sæti í stóli þeirra frænda, Þorláks
og Páls Oddaverja. Þetta voru
bækur af því tagi, sem þeir fluttu
með sér til Islands. Þessar bækur
geymdu þann skilning á mannleg-
um tungumálum, sem Islendingar
tileinkuðu sér á 12. og 13. öld, áður
en þeir tóku að skrifa bækur á
móðurmálinu. í þessum bókum lá
merking orða, eins og: kajjpi, Mið-
garðs ormur, garður, Asgarður,
Utgarður, óðal, landnám, land-
vættir, feldur, bjálfi, lögmaður,
lögberg, þingheyjandi, útlagi,
lögrétta.
Ég hafði þetta á orði við kansl-
ara dómkirkjunnar, J.S. Nurser að
nafni, og útskýrði fyrir honum,
hvernig þetta mætti vera. Kansl-
arinn hefur síðan sent mér bréf,
þar sem hann býður íslenskum há-
skólastofnunum að taka til sýn-
ingar í nokkrar vikur 10—15
handrit frá dögum Þorláks úr
bókasafni dómkirkjunnar í
Lincoln. Stofnun Arna Magnús-
sonar hefur tjáð sig líklega til að
standa fyrir þessari sýningu, ef
peningar fáist til að standa undir
kostnaði.
Þessi grein er skrifuð til þess að
minna fjárveitingavaldið og
menntamálaráðuneytið á þetta
tilboð, sem er einstætt í sinni röð.
Þetta er nefnilega í fyrsta skipti,
sem íslendingum bjóðast til sýn-
ingar ensk handrit frá 12. öld. A
það má minna, að dr. Selma
Jónsdóttir hefur rakið myndlist-
aráhrif til Islands frá þeim héruð-
um, sem lágu undir stólinn í
Lincoln á 12. öld. Og allar altaris-
töflurnar úr alabasti, sem til eru á
Islandi, komu frá Nottingham,
sem ekki er langt frá Lincoln.
Efnissöfnun í þessa grein er að
mestu mitt eigið verk, en mér er
skylt að þakka aðstoð tveggja
manna, sem útveguðu mér merki-
legar heimildir um Róbert de
Chesney. Það eru þeir Stefán
Karlsson handritafræðingur og
Peter Cahill, stundakennari við
Háskóla íslands.
Reykjavík, 25. maí 1982,
Kolbeinn Þorleifsson.
TU hægri: Lincoln.
Borgarhæðin og tjörn-
in, Bradford Pool
(Breiðavað).
á Niðarós-dómkirkju gerð af Anne
Ransane, sem fæddist 1914. Ég
hefi heyrt menn halda því fram í
mín eyru, að sú mynd sé frá mið-
öldum, en það er ekki rétt, heldur
er stíll myndarinnar miðalda-
legur.
Sabine Baring Gould
Einn af kunnustu og afkasta-
mestu rithöfundum ensku kirkj-
unnar á 19. öld var maður að nafni
Sabine Baring Gould (1834—1924).
Hann er höfundur sálmsins:
„Áfram, Kristsmenn, krossmenn",
sem séta Friðrik Friðriksson
þýddi með hliðsjón af herópi Ólafs
konungs helga á Stiklastöðum, en
sá sálmur hefur unnið sér fastan
sess í íslenskum sálmasöng vegna
þess nútímafyrirbæris, sem kallað
er æskulýðsstarf. Aðurnefndur
Baring Gould gerði það sér til
gamans á fyrstu prestskaparárum
sínum að læra íslensku með
sjálfsnámi, en það var erfitt á
þeim árum, vegna þess að það
vantaði orðabækur. En honum
tókst að endursegja Grettissögu,
og las hann þessa Islendingasögu
fyrir nemendur sína á hverjum
degi, meðan verkinu miðaði fram.
Mundu nemendur hans söguna
fram á gamals aldur. Þegar hann
var búinn að þýða söguna, tók
hann sig upp úr heimahögum, og
hélt út til Islands, þar sem hann
ferðaðist um söguslóðir Grettlu í
eitt sumar. Það var 1861. Tveimur
árum síðar gaf hann út ferðasögu
sína. Af tillitssemi við förunauta
sína, breytir hann um nöfn þeirra,
og hefur það vafalítið komið leið-
sögumanni hans vel, því að hann
hefur eftir Oddi V. Gíslasyni sam-
tal hans við landshöfðingja, þegar
sá síðarnefndi reyndi að neyða
Odd til að fara til Grímseyjar
1860. Það sést á æfisögunni, að
þessi 27 ára gamli Englendingur
hefur verið gagnmenntaður mað-
ur, því að hann er með augun opin
fyrir öllum þáttum íslensks
menningarlífs. Hann þýðir íslensk
þjóðkvæði, Sonatorrek og Höfuð-
lausn; hann skrifar upp „ísland
farsæida frón“ í tveimur myndum,
og kallar lagið þjóðsöng Islend-
inga. Hann skrifar upp íslenska
messu, og nokkra sálma eftir því
sem hann heyrir þá sungna, og
birtir þá í enskri útsetningu í bók
sinni. Hann veltir fyrir sér tengsl-
um orðsins „hnikar“ við enska
orðið „Old Nick“. Hann þýðir kafla
úr Grettlu, Eglu og Bandamanna
sögú. Hann lýsir silfurbúnaði
kvenna, og tilhneigingu íslenskra
silfursmiða til að láta bókstafinn
A vera í öllum mynstrum.
Þetta æskuverk Baring Goulds
sem rithöfundar var tekið upp aft-
ur, þegar hann gaf út þýðingu sína
á Grettlu, rækilega myndskreytta,
sem unglingabók árið 1890. Síðan
gaf hann út íslenska útilegu-
mannasögu: „The Icelanders
Sword: or the Story of Öraefadal"
(London 1895). Sú bók er byggð á
ferðalagi hans yfir Kjöl, og upp-
skriftum hans á íslenskum
útilegumannasögum, en Baring
Gould var sérfróður í alls kyns
hjátrú út um alla Evrópu.
Þorláks saga
Baring Goulds
Baring Gould var enskur há-
kirkjumaður, og bar litla virðingu
fyrir lútherskum arfi Islendinga,
sem hann fékk að vita, að kominn
væri frá „einhverjum Buggenhag-
en“, enda leitaði hann ekki til ann-
arra kirkjulegra aðila á íslandi en
kaþólsku trúboðanna, sem meðal
annars sögðu honum, að ísland
hefði orðið til, þegar Drottinn lét
skrattann spreyta sig á sköpunar-
verkinu. í þágu þessarar hákirkju-"
stefnu skrifaði Baring Gould mik-
ið helgisagnaverk, sem nefnist Liv-
es of the Saints, 16. bindi, sem
komu út á árunum 1672—89. í
fimmtánda bindi er kafli um Þor-
lák helga, sem er að mörgu leyti
góður. En í sambandi við dvöl
Þorláks í Lincoln getur Baring
Gould ekki stillt sig um að hleypa
skáldfáknum á stað, og er það ein-
mitt þessi kafli sögunnar, sem síð-
ar varð undirstaða kapelluglugg-
ans í Lincoln. Þannig hljóðar kafl-
inn í lauslegri íslenskri þýðingu:
„Hann tók prestvígslu af Birni
biskupi á Hólum, þegar hann var
sautján eða átján ára, og hélt síð-
an til náms í París og Lincoln. Á
síðarnefnda staðnum kynntist
hann efalaust Hugh hinum helga,
sem þá sat á biskupsstóli, og heil-
agleiki hins mikla biskups hlýtur
15