Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1983, Side 5

'danski ævintýrarithöfundurinn
H.C. Andersen kemur í heim-
sókn til Heibergshjónanna eftir
að hafa orðið að athlægi í veislu
hjá kónginum. í upphafi leik-
ritsins er strax sleginn grunn-
tónninn í verkinu. Frú Heiberg
og H.C. Andersen eru bæði
þekktar persónur fyrir ritstörf
en Enquist dregur fram að með
báðum búi tvöfaldur persónu-
leiki — og tvenns konar málfar.
Ritstíll frú Heiberg í endur-
minningum hennar einkennist
af tildri og tepruskap þess tíma.
Sé skyggnst undir yfirborðið
kemur annað í ljós. H.C. And-
ersen er líka sama marki
brenndur. í ævintýrum hans
sem bókstaflega ollu byltingu í
skáldsagnagerð á Norðurlönd-
um er að finna hrynjandi og
hugmyndaríkan frásagnastíl
sem á sinn uppruna í hinu tal-
aða máli. En gerði hann sér það
ljóst hvaða listrænt gildi fólst í
ævintýrunum? í skáldsögum
hans og leikritum kemur fram
allt annar stíll og önnur með-
ferð máls, sem samræmist betur
þeirra hefð sem þá gilti um rit-
mál. Ýmislegt bendir til að H.C.
Andersen hafi varla viljað gang-
ast við þeim verkum sem gerðu
hann þó heimsfrægan.
Þessar mótsagnir gerir En-
quist að yrkisefni. Hann lætur
H.C. Andersen segja stamandi
frá því, hvernig hann hafi óund-
irbúinn en með miklum tilþrif-
um ætlað að leggja út frá mál-
tækinu „Amor omnia vincit"
(ástin sigrar allt) yfir hinum
konunglegu áheyrendum, en
verður fyrir því í miðjum klíð-
um að missa út úr sér fölsku
tennurnar. Þrátt fyrir einbeitt-
an vilja tekst skóarasyninum
frá Odesen ekki að feta stigu
„fína fólksins". Hann er og verð-
ur Hans klaufi í höll konungs-
ins.
„Frán regnormarnar liv“ (Úr
lífi ánamaðkanna) segir frá því
hvernig þessar tvær frægu
manneskjur, sem samtíðin
skildi þó aldrei, ná að ræðast við
á sameiginlegum grunni.
Eitt áhrifamesta og jafnframt
skoplegasta atriði sýningarinn-
ar er í upphafi 2. þáttar en þar
tekst Enquist sérlega vel að
sanna hæfileika sína á sviði
leikritunar með því að tvinna
saman orð og æði. Frú Heiberg
stýrir H.C. Andersen í dansi um
sviðið við undirleik menúettsins
úr „Elverhöj". H.C. Andersen er
stirðbusalegur og tekst engan
veginn að hreyfa sig í takt við
hljómfallið. Tilburðirnir enda í
grátbroslegu pati. Frú Heiberg
talar um háfleyga menningu og
listir á meðan H.C. Andersen
baksar við klunnalegar danstil-
raunir og áhorfendum verður
augljóst að hann á engan veginn
heima í umhverfi Heiberghjón-
anna.
Þetta leikrit sem er meistara-
lega skrifaður sálfræðilegur
„þriller" vakti verðskuldaða at-
hygli þegar það var fært upp í
Konunglega leikhúsinu í Kaup-
mannahöfn. Nú er eftir að vita
hvort íslenska leikgerðin getur
komið eins miklu róti á hugi
manna hér. Ég hlakka að
minnsta kosti til að sjá aftur
dans-atriðið með þeim frú Hei-
berg og H.C. Andersen.
Michael Dal
Guðmundur
Böðvarsson
Sjávar
hamrar
UOÐ \z\b\
I.IOINNI TÍO
Hér var það sem ég stillti minn stolta, brúna hest.
— / stjörnutíbrá hófust sævardjúp.
Hér var minn helgidómur er drottning sól var setzt
í sorg, við heiðargnúp.
Og furðulegu töfravaldi fanginn tók minn hug
hinn fagurduli heimur er ég sá.
Af kvöldsins rauðu vötnum hóf næturfugl sitt flug
um fjöllin skuggablá.
En upp um myrka hamraveggi uxu tunglskinsblóm
og yndislegur hljómur barst á land
er lítil unnvörp stigu á léttum silfurskóm
á Ijósan fjörusand.
Hér var það sem ég afneitaði ást minni og þrá
að eilífu, og galt hið logna svar.
Og réttlát var sú höndin er hefndarsverði brá,
— sú hönd sem fegurst var.
Af blóði mínu litaðist hinn blakki unnarsteinn
og brjóst mitt tók að svíða, dauðamótt.
Ur álfalöndum sínum hóf fölur förusveinn
sinn flótta um dapra nótt.
Og tryllingslega bergmálaði hests míns hófaglamm
í hömrum þar sem rauður loginn brann.
Og blíðan lagði byrinn undan björgunum fram
— og blóð mitt rann og rann — — —
Þorsteinn frá Hamri valdi
Stöðug undir-
alda sannrar
trúmennsku
„Hér var það sem ég stillti minn
stolta, brúna hest.“ Brúni hesturinn
kemur fyrr við sögu í skáldskap Guð-
mundar Böðvarssonar. Þeir félagar
eru líka á ferð í fyrstu ljóðabók hans,
Kyssti mig sól, 1936, í Heiðaljóði:
„Hesturinn minn brúni/ stígðu hægt og
létt/ yfir þessa gleymdu/ og grýttu
troðninga." — Það vekur eftirtekt að
þeim er þar situr Brún virðist ekki
ólíkt innanbrjósts og hinum snauða
flökkuriddara í Sjávarhömrum. „Við
skulum ekki vekja það,/ sem vel er
að sofi./ En særðir fuglar/ eru
svefnstyggir./ Þei, sorgarraddir
blunda/ inni í sál minni.“ — Munurinn
er þó sá að í Heiðaljóði eru þeir fé-
lagar á ferð í hljóðri dalabyggð um
lágnættisbil, harla kunnuglegir hverj-
um sveitamanni og ekki sízt mófugl-
unum, allt er með friði, ekkert má
rjúfa þessa kyrrð né heldur vekja
sorgina, en í Sjávarhömrum er hinn ytri
búnaður allur fremur í ætt við
dreymda sögu ólafs liljurósar, um
það vitna sjávardjúpin, stjörnutíbráin,
hinn fagurduli heimur, tunglskinsblóm-
in, hefndarsverðið og hamrarnir þar
sem rauður loginn brann; kvæðið er
einn allsherjar lífsháski: Guðmundur
fer næmum höndum um efnivið hins
forna kvæðis, nýtir með prýði vísanir í
einstakar línur þess og gæðir efnið
áþreifanlegu, persónulegu tilfinn-
íngalífi. Þetta kvæði er á marga lund
lýsandi fyrir Guðmund, náttúruskynj-
un hans, orðvísi og orðleikni, gömul
minni og mikla viðkvæmni sem jafnan
er uppi haldið af mannslund. Og er
þó ótalið fjölmargt er einkennir ljóð
hans; gamansemi sem oft hverfist í
napra kaldhæðni, svo og áhyggjuþúngi
í ádeilu; eins munu fáir honum jafn-
snjallir í að draga upp myndir hins
hrollkalda ömurleika, hvort heldur er á
auðnum jarðar eða hið innra í
mannssál.
Þótt ég dræpi fíngri á innviði
Heiðaljóðs, má rekja ljóðspor brúna
hestsins leingra, allt til ársins 1925 í
ljóðinu Litli-Brúnn, sem Guðmundur
birti raunar ekki í bókum sínum
framanaf, en var prentað í Borgfirzk-
um ljóðum 1947 og síðan í heildarsafni
ljóða hans. Yfir því ljóði hvílir léttur
næturblær, en þar er einnig verið að
svæfa sorgir. Fyrir þá sem eru á hött-
unum eftir bókmenntalegum táknum og
myrkum merkíngum væri sjálfsagt
freistandi að líta á brúna klárinn
sem nokkurskonar táknfylgju harm-
sögulegra hugrennínga í ljóðum Guð-
mundar. Þá er jafnframt hollt að huga
að raunverunni og því hvílíkar hrær-
íngar fara stundum um hug mannsins
á hestbaki, ekki sízt sé hann einn á ferð
með sínum þögla vini.
Guðmundur Böðvarsson er í hópi
þeirra tiltölulega fáu skálda sem jafn-
framt því að koma fram fullþroskuð,
halda svo fram stefnunni að ekki
skeikar, lægða verður lítt vart. Með-
an ég skrifa þessar línur man ég ekki
eftir léttvægu ljóði eftir hann. Miklu
ræður þar um, hve auga og hönd
smiðsins halda ætíð dyggan vörð um
hollar hugsjónir, djúpa íhygli bóndans
og auðugt og viðkvæmt náttúruskyn. Nú
um stundir mæðir marga óttinn við
tímans rás; menn keppa við hraðann
í sömu andrá og þeir formæla honum,
uggandi um að fylgjast ekki með því
sem í morgun var kvakað; æ fleiri gera
sér bæli og hrínga sig í einhverju
hrokafullu núi þarsem ekkert er fyrir
aftan né framan. Jafnframt er ekki ör-
grannt um að hljótt sé um óðsmíðar
Guðmundar Böðvarssonar. Sjálfur
var hann gjörsneyddur þeirri aðferð
sem oft rænir menn skynbragði og læt-
ur sem hugmynd eða hugsjón verði
einkum og sem allra fyrst leidd til
sigurs með háreysti eða hráum yfir-
lýsíngum. I dagfari hans, sem og
skáldskap, var stöðug undiralda
sannrar trúmennsku, og tíðum
þúngstreym og eggjandi ef um var að
tefla líf lands og þjóðar, landa og þjóða.
Þegar fnykurinn af hinu raka púðri er
rokinn út, situr ilmker Guðmundar
eftir og minnir á aðild okkar að nátt-
úru jarðar, — hrjóstursins ást og lýng-
heiðinni rauðu. Þorsteinn frá Hamri.
5