Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1983, Síða 6

Jón Óskar
Hvaðan fær
draugurinn kraft sinn?
Meira um erlendan málhreim í útvarpi og sjónvarpi
Ég hef orðið þess áskynja að
grein mín í Lesbók Morgun-
blaðsins 8. jan. sl. um erlendan
málhreim íslenskra manna í
útvarpi og sjónvarpi hefur
vakið mikið umtal manna á
meðal og hafa ýmsir komið að
máli við mig og þakkað mér
fyrir skrifin, en sumir lagt
fast að mér að skrifa meira, þó
ég sé þegar búinn að skrifa
tvær greinar, því þetta muni
ekki nægja til að vekja sof-
andi fólk upp af sljóleikanum
og nú sé orðið óþolandi að
hlusta á þessa fréttamenn sem
senda daglega klausur eða
réttara sagt tala þær í trektir
frá útlöndum og má ekki á
milli sjá eða heyra hver verst-
ur er, hvort sem hann talar
frá New York, Kaupmanna-
höfn, Ósló eða Lundúnum.
Þessi viðbrögð eru sannarlega
ólík þeim sem fyrsta grein
mín (Dagblaðið 15/1 1979)
hlaut, því þá ríkti að heita má
alger þögn, en nú er sem
heyrnargóðir menn og þjóð-
hollir séu farnir að átta sig,
enda hefur fyrirbærið magn-
ast um helming síðan ég birti
fyrrnefnda grein í Dagblaðinu
og mörgum farið að blöskra
hve mjög það breiðist út. En
þrátt fyrir þessi góðu viðbrögð
málsmekksmanna hafa enn
engin viðbrögð orðið til bóta
hjá forstöðumönnum útvarps
og sjónvarps á þann hátt að
viðkomandi fólki hafi verið
kennd betri framsögn. Ég er
jafnvel ekki frá því að fyrir-
bærið hafi enn magnast, þrátt
fyrir síðari grein mína, svo ég
hef farið að velta því fyrir mér
hvaðan þessi draugur fái kraft
sinn. Ekki ætla ég þó að svo
stöddu að hafa uppi neinar
getgátur um þær orkustöðvar.
Árni Böðvarsson hefur
fjallað sérstaklega um ís-
lenskan framburð í nokkrum
útvarpsþátta sinna um dag-
legt mál í tilefni af síðari
grein minni og viðbrögðum
ýmissa málsmetandi manna
við henni. Sagði hann mér að
margir hefðu skorað á hann
að láta málið til sín taka og
þegar hann innti mig eftir
hvaða fréttamenn og þuli ég
hefði einkum í huga komu
nöfnin heim og saman við þau
sem aðrir höfðu nefnt við
hann, svo greinilegt er að hér
er ekki úr vöndu að ráða fyrir
þá sem eyru hafa til að heyra.
En þrátt fyrir góð viðbrögð
Árna og umfjöllun hans í
nokkrum þáttum, hef ég ekki
orðið var við neina breytingu
hjá þeim sem tileinkað hafa
sér títtnefndan hreim í út-
varpi og sjónvarpi. Ástæðan
fyrir þessari tregðu gæti verið
sú að viðkomandi fólk hlusti
ekki á útvarpsþætti um dag-
legt mál og lesi ekki greinar
um þessháttar efni sem þó
ætti að standa því nær en
flestum öðrum landsmönnum,
en einnig getur skýringin ver-
ið sú að fólk heyri ekki sjálft
hversu afkáralegur útlensku-
hreimurinn er í íslensku máli.
En forráðamenn ættu þá að
gefa fólki þessu kost á að lag-
færa framsögn sína og fá til
hæfa menn að leiðbeina því.
Ef stjórnendur þessara stofn-
ana átta sig ekki sjálfir á
fyrirbærinu, ætti að vera auð-
velt fyrir þá að fá tónlistar-
menntaða menn (t.d. úr tón-
listardeildinni) til að skrá á
nótur eða taka upp á segul-
band þennan sérstaka hreim.
En hvernig sem ráðamenn
vilja fara að því að bæta
þetta, ef þeir hafa þann áhuga
á íslenskri tungu sem ég verð í
lengstu lög að gera ráð fyrir,
þá verður það ekki gert nema
láta viðkomandi fólk vita, að
það þurfi að lagfæra framsögn
sína. En ef ekki verða gerðar
meiri kröfur um kunnáttu í
meðferð tungunnar til starfs-
fólks útvarps og sjónvarps en
gert hefur verið undanfarin
ár, þá munu þessar stofnanir
bera höfuðsökina á hnignun
íslenskrar tungu.
Þess ber sérstaklega að
gæta, að það er nær einvörð-
ungu ungt fólk (líklega fæst
yfir þrjátíu og fimm ára aldri)
sem hefur tileinkað sér þessi
annarlegu áhrif í framsögn ís-
lenskrar tungu. Ég hef þegar
getið þess að verstir eru
fréttamenn, þótt allir séu ekki
þar undir sömu sök seldir, en
allra verstir eru þeir menn
sem tala til okkar fréttir frá
útlöndum, og ætla ég að láta
liggja á milli hluta hver
kostnaðurinn er af þessum
fréttum sem augljóslega eru
teknar upp úr sömu blöðum og
eru á boðstólum hér í hverri
bókabúð. Fyrir utan þessa
fréttamenn í útlöndum eru
íþróttafréttamenn bágastir,
en síðan koma innlendir
fréttaþulir og allskonar þátta-
fólk af yngri kynslóðinni. Þarf
ekki annað en skrúfa frá út-
varpinu á morgnana til að
heyra dæmi um þetta. Þeir
sem enn hafa óskaddaða
hljómheyrn skrúfa fljótlega
fyrir aftur.
Nú hef ég heyrt því fleygt
að fréttamenn fái leiðbein-
ingar íslenskufræðinga, þegar
þeir eru ráðnir til starfa. Því
er erfitt að trúa. En ef svo er,
þá hefur valið á þeim leiðbein-
endum tekist verr en skyldi,
því engir eru slakari 1 meðferð
tungunnar að þessu leyti en
fréttamenn og fréttaþulir, svo
sem fyrr segir. Það er og vit-
anlega gagnslaust að fá leið-
beiningar íslenskufræðinga
nema þeir hafi þá tónheyrn að
þeir skynji og skilji hve mikil-
vægur hreimurinn er í hverju
tungumáli. Og því miður læð-
ist að mér sá grunur að sumir
yngri málfræðingar okkar séu
ekki alveg með á nótunum eða
hafi dálítið undarlega frjáls-
lyndisafstöðu gagnvart ís-
lenskri tungu, telji það jafnvel
eitthvert íhaldsviðhorf eða
afturhaldssemi að vilja
hindra annarleg áhrif á tung-
una. Slíkt hefur í för með sér
allt að því dýrkun á vondu
máli og stofnanamáli. Er ekki
gott að átta sig á hvort hér er
á ferðinni skilningsskortur á
sjálfu tungumálinu eða ein-
ungis hrifning á viðhorfum
erlendra manna sem telja sig
snjallari forfeðrum sínum. Sá
maður væri óhæfur dómari í
sönglist sem ekki gerði grein-
armun á Elvis Presley og
mestu tenórsöngvurum heims-
ins og ekki vildi ég heldur gera
þann málfræðing að leiðbein-
anda um íslenskan framburð
sem ekki heyrir hvernig þessi
nýi hreimur frá útlöndum ryð-
ur sér inn í málið og breytir
áherslum þess.
Nú vil ég taka fram, að þó
ég hafi einkum bent á frétta-
menn til að vekja athygli á
slæmri framsögn, slæmum
hreim, þá eru fáeinar góðar
undantekningar í þessum
hópi, en ýmsir aðrir sem heyr-
ast í útvarpi og sjónvarpi
mjög slakir og ekki annað að
heyra en tilgerðin aukist með
hverju árinu sem líður. Sumir
upplesarar hafa til dæmis
þennan hreim og væru að
sjálfsögðu illa fallnir til að
leiðbeina öðrum um framburð.
Mætti til dæmis bera saman
framsögn Óskars Halldórs-
sonar, sem er til fyrirmyndar,
og framsögn sumra þeirra
fóstra og annarra sem lesa
fyrir börn í útvarpið. Þá má
ekki heldur láta hjá líða að
minnast á lestur sjálfra barn-
anna, en þau koma sum út úr
skólum landsins með þennan
sama annarlega hreim og
bunulestur að auki. Börnin eru
að sjálfsögðu áhrifagjörn og
herma eftir fjölmiðlafólkinu,
en einnig eru þau mörkuð af
þeirri lestrarkennslu sem tíðk-
uð hefur verið í skólunum á
undanförnum árum, þar sem
börnin hafa verið látin lesa
eftir skeiðklukku, þegar dæma
skyldi um lestrarkunnáttu
þeirra. Árangurinn hefur ver-
ið sá, að framburði yngra
fólks hefur stórlega hrakað,
það er linmælt og þvoglumælt
og bunar út úr sér setningun-
um eins og það haldi að það
gæti verið hættulegt, ef ein-
hver kynni nú að skilja hvað
orðagusurnar merkja.
Þá vil ég ekki skiljast svo
við þetta efni, að ég gleymi
leikurunum sem sumir mundu
ætla að mætti skilyrðislaust
hafa að fyrirmyndum varð-
andi framsögn íslenskrar
tungu. En svo einfalt er þetta
nú ekki. Sumir leikarar hafa
annarlegan hreim í framsögn
sinni, þótt þeir geti vel verið
góðir leikarar fyrir það, en
þessi annarlegi hreimur mun
hingað kominn með leikurum
sem lært hafa erlendis. Fólk
áttar sig ekki á því, þegar það
smitast af erlendri framsögn.
Lárus Pálsson er gott dæmi
um ágætan leikara sem hafði
þennan annmarka. Af þessu
leiðir að sýningar á þjóðlegum
verkum heppnast oft betur
hjá ólærðum leikurum úti á
landsbyggðinni en lærðu leik-
urunum í Reykjavík. Sýnir
þetta ef til vill betur en nokk-
uð annað, að menn hafa ekki
almennt áttað sig á því hvílík
nauðsyn það er að einblína
ekki aðeins á einstök orð ís-
lenskunnar, heldur gefa gaum
að því hvernig tungan hljómar
og hvernig hún hefur hljómað
meðal forfeðra okkar til sjáv-
ar og sveita.
AIt.SPJCIJDUM
SCGUNM/\I?
Le Roi est assassiné!
Það var að kvöldi 5. janúar
1757 sem sú frétt barst frá Ver-
sölum, og flaug sem eldur í sinu
um Parísarborg, að konungur-
inn hefði verið myrtur við dyr
hallar sinnar, þá síðdegis.
Hvorki vissu menn nánari til-
drög né deili á verknaðinum
fyrst í stað, en fréttin olli gífur-
legu uppnámi á franska vísu og
nokkrir tugir manna voru fang-
elsaðir í umrótinu, þ.á m.
kvennagullið Casanova, sem þá
var staddur í París. Sá tími var
að vísu löngu liðinn er Frakkar
létu sig líf og limi konunga
sinna nokkru skipta, og höfðu
enda vart ástæðu til, en kon-
ungsmorð var eigi að síður stór-
frétt, og kærkomin nýjung í fá-
sinni hversdagsins.
Kettir konungsins
Lúðvík XV, sem áður hafði
heillað þegna sína með glæsileik
og herfrækni og hlotið hafði við-
urnefnið „le Bien-Aimé“, „hinn
vinsæli", var er hér var komið
sögu aðeins lífsleiður, ístöðulít-
ill og sjálfsgagnrýninn sveim-
hugi sem leiddi skattpíningu og
raunir langvinnra, en ekki að
sama skapi sigursællra, styrj-
alda yfir þjóð sína. Fór hann þar
ýmist að ráði mishæfra ráðgjafa
sinna, sem sjaldnast báru hag
alþýðunnar fyrir brjósti, ellegar
hinna duttlungafullu fylgi-
kvenna sinna, s.s. Mme Du
Barry eða hinnar undurfögru
slátraradóttur Mme de Pompa-
dour er löngum vasaðist í mál-
efnum ríkisins, og þótti takast
misjafnlega upp. Svo sem verða
vill á stóru heimili, logaði landið
í hvers kyns þjóðfélagsátökum,
stjórnmálalegum og trúarleg-
um. Bændauppreisnir voru ár-
viss viðburður í hinum ýmsu
héruðum, þar sem hungursneyð
vofði einlæglega yfir, og hat-
rammar deilur milli trúar-
hreyfinga Jesúíta og Jansenista
hvíldu á gömlum merg og voru
orðnar þjóðlegur siður. Þar sem
Jansenistar voru áhrifaríkir í
Parísarþinginu, æðsta dómstól
landsins, en Jesúítar höfðu löng-
um notið konungshylli, tengdust
deilur þessar órjúfanlega
stjórnmálaþrætum konungs-
einveldis og þingræðis, og fékk
enginn greint orsakir frá afleið-
ingum, er hér var komið sögu.
Konungi leiddist mjög þras
þetta; fór bara á veiðar eða
horfði á herlegar flugelda- og
skrautsýningar á Signu í kvöld-
húminu, sem ásamt öðrum
6