Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1983, Page 11

Frú Heiberg
lokinu og mynd af sjálfum sér
þar undir. Hann fékk því til leið-
ar komið að Pátgesfjölskyldan
flutti í stærri íbúð í Vin-
gaardsstræde og Hanna fékk
einkaherbergi í fyrsta sinn á
vinni. En þar fylgdi böggull
skammrifi. Hermann sat þarna
lon og don og gekk á eftir henni
með grasið í skónum.
Heiberg fastráðinn
sem leikhússkáld
Þekktasta og mestmetna leik-
rit sitt, „Elverhöj" (Álfhóll)
samdi Heiberg í rauninni vegna
beiðni Friðriks 6. í tilefni af
brúðkaupi Karólínu dóttur hans
(1828). Þjóðernistilfinning Dana
fékk byr undir báða vængi við
að horfa á þetta leikrit og ekki
spilltu gömlu þjóðlögin í útsetn-
ingu Kuhlaus. Heiberg varð
fastráðinn sem leikhússkáld og
þýðandi hjá Konunglega leik-
húsinu eftir samningu „Elver-
höj“ og þar með voru úr sögunni
allar bollaleggingar um að snúa
aftur til Kiel.
Hönnu barst nú bónorðsbréf
frá Heiberg og kom það henni
alveg á óvart. Henni fannst hún
verða að ráðfæra sig við Her-
mann, sem hún væri svo skuld-
bundin. Hermann las bréfið og
sagði að hér gæti enginn gefið
henni ráð: „Þyki þér vænt um
hann, segðu já.“ En Hanna
skrifar Heiberg svarbréf, þar
sem hún segir að þetta hafi
komið sér algjörlega á óvart og
hún sé enn svo ung að hún geti
ekki stigið þetta skref. Heiberg
tók þessu vel og lét sem ekkert
væri. Seinna lét hann í ljós
undrun sína yfir því að Hanna
skyldi ekki hafa gert sér grein
fyrir að allar ástarsenurnar í
„Elverhöj" voru ástarjátningar
til hennar.
Nú verða algjör umskipti í lífi
Hönnu. Hún flyst að heiman til
frú Wexschall í Laxegade og var
þetta fyrir tilstilli Collins, leik-
hússtjóra, sem átti eftir að
verða einn allra besti vinur
Hönnu ævilangt. Hermann lagði
líka blessun sína yfir þetta og
fékk foreldra Hönnu til að sam-
þykkja að hún flytti að heiman.
Svo var sem Hanna fæddist
til nýs lífs við þessi umskipti.
Allt hennar fas gjörbreyttist,
henni fannst sem hún gæti flog-
ið. Hún fór að hugsa um útlit
sitt og klæðaburð og blómstraði
í einu orði sagt. Ekki létti henni
síst við að vera laus við Her-
mann, og kveið því alltaf undir
niðri að hitta hann á götu.
Endalok þessa manns urðu þau
að hann skaut sig 21. mars 1829,
hafði þá Ient í fjármálasvikum
og málaferlum. Þá var hann að-
eins 29 ára gamall, en allir álitu
hann miklu eldri.
Um vorið fór Hanna í leikför
með frú Wexschall, Nielsen og
fleiri leikurum til Kristjaníu
(Osló). Var þetta mjög á móti
skapi Heiberg-mæðginanna,
sem skrifuðust á við hana á
meðan á förinni stóð. Þ.á m.
sagði Heiberg henni að hún
hefði verið útnefnd konungleg
leikkona og ætti nú rétt á eftir-
launum frá Konunglega leikhús-
inu. Hanna hreifst mjög af Nor-
egi og Norðmönnum og hélst sú
hrifning ævilangt.
Trúlofun í fljótfærni
í frelsisvímu sinni trúlofaðist
Hanna í fljótfærni leikara ein-
um í Kaupmannahöfn. Brátt
varð þessi trúlofun henni til
mikillar þvingunar og gleði-
sviptingar. Frú Wexschall flutti
nú burtu úr Laxegade og frú
Gyllembourg bauð Hönnu að
búa hjá sér í Christianshavn og
flutti hún þangað 28. apríl 1830.
Þar fékk hún til umráða lítið
hornherbergi með útsýni yfir
Löngubrú. Oft sat hún þar ein
og beið og kveið komu unnust-
ans, en leiðindi og þögn réðu
ríkjum á fundum þeirra. Helstu
gleðistundir Hönnu voru þegar
Heiberg kom til miðdegisverðar
hjá móður sinni. Svo kom að því
kvöld eitt að unnustinn gekk á
Hönnu og bað um skýringu á
deyfð hennar og þegjandahætti,
en hún kom engu orði upp fyrir
gráti. Frú Gyllembourg sá hvað
henni leið og lét þau orð falla að
hún vissi af eigin reynslu að
samlíf án væntumþykju af
beggja hálfu gæti orðið til mik-
illar óhamingju, en Hanna yrði
sjálf að ákveða hvað hún gerði.
Svo fór að kærustuparið skildi
sem vinir.
Sumrinu eyddi Hanna hjá frú
Gyllembourg og þær sátu löng-
um við sauma úti í garðinum
undir skuggsælu tré. Helstu
ánægjustundirnar voru heim-
sóknir Heibergs. Hanna talar
um hið óútskýranlega, þægilega,
glaðlega og áhugaverða í við-
móti hans og unglegt lífsglatt og
barnslegt hugarfar hans, bland-
ið visku og hugviti og um ridd-
aralega framkomu hans.
Heiberg fer að skrifa fram-
haldssögu handa Hönnu og læt-
ur handritið í eina borðskúffu
hennar. Þetta verður til þess að
bréfaskipti hefjast þarna í
borðskúffunni og Heiberg fer að
telja Hönnu sér vísa. Henni
finnst lágstéttarfjölskylda sín
Þrándur í Götu, en Heiberg eyð-
ir því. Svo kemur að brúðkaups-
dagurinn er ákveðinn í júlí 1831,
en enginn fær að vita þetta
nema fjölskylda Hönnu, frú
Gyllembourg og „gamli Hei-
berg“ í París.
Hjónavígslan fór framn 31.
júlí 1831 í Slangerup-kirkju, en
þangað óku brúðhjónin ein síns
liðs, hún 18 ára og hann 39.
Prestsfjölskyldan hafði skreytt
kirkjuna með ljósum og blómum
og fólkið í sveitinni var viðstatt
athöfnina. Presturinn leiddi
brúðina til bæjar, en Heiberg
gekk lúpulegur á eftir þeim,
hafði aldrei haldið brúðkaup áð-
ur og hélt að presturinn vissi
hvað við ætti.
Brúðkaupsnóttinni eyddu þau
í krá í Frederikssund, en mánað-
arhveitibrauðsdögum í litlu húsi
í Lyngby, þar sem þau stunduðu
útreiðar, Hanna á bykkju
póstmeistarans, en Heiberg átti
góðan reiðhest. Einu sinni í viku
þurfti Heiberg að fara inn til
Kaupmannahafnar til fyrir-
lestrahalds. Þá sat Hanna og
beið á hæð í garðinum, þaðan
sem sjá mátti langar leiðir
niðureftir veginum uns hún sá
Heiberg koma þeysiríðandi
heim á hesti sínum.
Síðari hluti birtist í næsta
blaði.
Eru nytsamir
sakleysingjar
saklausir?
„Til hvers er nú verið að sýna svona
þátt?“ sagði kunningi minn við mig dag-
inn eftir að „Sonur nágranna þíns“ var á
skjánum. Þetta er heimildarmynd um
hvernig gríska herforingjastjórnin sál-
uga bjó til pyntingameistara oggæslu-
menn eigin valds meðal almennings. Sýnt
var hvernig þjálfunin fór fram í sérstök-
um búðum, með þrotlausu tilgangslausu
erfiði og lítilsvirðingu við allt sem gerir
mannleg samskipti mannleg og er venju-
legu fólki uppspretta sjálfsvirðingar. Sýnt
er hvernig þessum mönnum er síðan
hleypt út í hið lifandi líf, þar sem þeir á
yfirborðinu eru sömu menn og áður. Þeir
njóta fjölskyldulífs, eru snyrtilega til fara
og þægilegir í viðmóti. En undir þessu
yfirborði starfar nýtt ógnvekjandi gang-
verk. Þetta gangverk er í þjónustu þess
valds sem skapaði það. Það er viljalaust
og tilfinning fyrir mannlegri þjáningu
hefur verið þurrkuð út. Sumir stjórnast þó
af hræðslunni og í pyntingaklefunum eru
áhöld um hvor er hræddari, kvalarinn eða
sá sem hann er að kvelja. Annar við
þjáningarnar en hinn við yfirboðara sína.
- O -
Mér þótti dapurlegt að horfa á þessa
mynd, en ég horfði á hana til enda. Það
gerði áðurnefndur kunningi minn reyndar
líka en honum þótti sýning hennar vara-
söm. Mér þótti hún aftur á móti brýn.
Ekki síst til að öðlast skilning á því sem
þarna er á ferðinni og ég hef með sjálfri
mér leitað skýringa á um árabil.
Þótt stríð sé ævinlega skelfilegt, hefur
maður einhvernveginn tilhneigingu til að
einfalda það fyrir sér á þann hátt að þar sé
mönnum tæpast sjálfrátt. Þeir séu reknir
áfram af blindri þjóðerniskennd, skyldu-
rækni sem vakin er í herskyldu, trylltri
skelfingu um að vera drepinn ef maður
drepur ekki á undan, og hefndarþorsta
vegna fallinna vina eða ættingja.
Þegar maður hinsvegar les frásagnir
af mönnum sem sitja í faðmi fjölskyld-
unnar, horfa á sjónvarpið, spjalla á götu-
hornum við nágrannana og Iifa á allan
hátt því lífi sem maður þekkir best, en
sem fara síðan í vinnuna á morgnana og
eyða deginum við hugvitsamlegar aðferðir
við að pynda og murka lífið úr samlöndum
sínum, þá skelfist maður jafnvel meira
að vera af sömu tegund og kvalarinn en
yfir kvölum fórnarlambsins.
Þessvegna er gagnlegt að vera minnt-
ur á hvað maðurinn er flókið fyrirbrigði
og hvernig hægt er að uppræta ákveðna
þætti og rækta upp aðra hjá fólki sem í
alla staði virðist vera venjulegt, velgefið
og góðviljað.
Þetta kennir manni líka samspilið
milli þess að vera sterkur oggóður. í raun
er enginn sterkur nema hann sé góður, því
það er sitthvað að vera harður eða sterk-
ur. Á sama hátt er enginn góður nema
hann sé sterkur. Það er reginmunur á því
að vera meinlaus og góðviljaður og vera
góður. Ég held, að góður maður sam-
kvæmt þessari skilgreiningu geti ekki
gert þá hluti sem fara fram í pyndinga-
klefum víða um heim og það sé ekki hægt að
breyta honum úr manni í vél.
Það þarf mikinn innri styrk til að vera
góður við þær aðstæður sem þarna var
lýst. En það er kannski við slíkar aðstæður
einar eða aðrar sambærilegar sem á þenn-
an eðlisþátt reynir sem við öll viljum svo
gjarnan trúa að við berum í okkur. Það er
enginn vandi að sýna góðvild þar sem að-
stæður gefa í raun ekki tilefni til neins
annars. Það er bara andsvar við því sem
að manni snýr.
- O -
Ég held að sinnuleysi, eða hlutleysi og
meinleysi sé miklu hættulegra því, sem
við viljum standa vörð um í okkur sjálfum
og umhverfi okkar, en nokkuð annað. Það
er auðvelt að nota einstaklinga sem láta
sér nægja slíkt lífsviðhorf. Það er til
dæmis auðvelt að vekja upp óánægju og
spila síðan á þessa óánægju með skírskot-
un til öfundar og ágirndar. Miklu fleiri
en menn yfirleitt gera sér grein fyrir, láta
nota sig á þennan hátt í þágu afla sem þeir
hafa engan skilning á.
Auglýsinga- og upplýsingaflóð nútím-
ans gerir fólki heldur ekki sérlega auðvelt
að halda óbrenglaðri dómgreind. Þegar búið
er að skapa andrúmsloft þar höfuðmáli
skiptir hvað menn líta út fyrir að vera en
ekki hvað þeir eru, verða viðbrögð ósjálf-
rátt þau að hið fyrrnefnda verður aðalatriði
en hið síðarnefnda gleymist eða menn
blekkja sig á að þetta sé eitt og hið sama.
Þetta brýst síðan út í alls kyns sálarflækj-
um og vandræðagangi, þvímenn finna með
sjálfum sér að eitthvað er öðruvísi en það
á að vera þegar álit annarra skiptir
meira áli en að vera sáttur við sjálfan sig.
Einnig er athyglisvert hvað oft er
villst á stöðum sem menn gegna og þeim
sjálfum. Viðmót og viðhorf ræðst þá eins og
ósjálfrátt af því sem einstaklingurinn
starfar en ekki því sem hann er. Þetta er
svona eins og að meta frakkann meira en
manninn sem er í honum.
- O -
Sjónvarpsmyndin „Sonur nágranna
þíns“ er til allrar hamingju utan við ís-
lenskan raunveruleika eins og við þekkjum
hann í dag. En hún á erindi til viðvörunar
og skilnings. Ekki síst á því, að óvinur-
inn sem þarf að berjast gegn og vinna bug
á er ekki endilega frá öðru Jandi eða grimm-
ur stjórnarherra. Hann getur líka leynst í
eigin brjósti, þótt við berurn ekki kennsl
á hann þar, íklæddan hlutleysinu. Það er
þetta hlutleysi sem skapar það sem kallað
hefur verið nytsamir sakleysingjar. Líkast
til er við hæfi að hafa fyrirvara á síðara
orðinu, því sá sem lætur nota sig í þágu
minni- og meiriháttar óþurftarverka er
ekki lengur saklaus.
Eða er hann það?
Jónína Michaelsdóttir
11