Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1983, Blaðsíða 15

Úl? MfNU
l-ICKNI
Hannes Pétursson skáld sendi
úthlutunarnefnd listamanna-
launa kveðju guðs og sína í tæka
tíð fyrir síðustu úthlutun, og bað
hana að ætla sér engan spón að
þessu sinni. — Og við blaðamenn
sagði hann, að sér væri farið að
leiðast svo launapólitík ísl. ríkis-
ins, að hann nennti ekki lengur
að hokra að þeirri grautarskál,
sem listafólki væri ætluð, — eða
sú var merking orða hans. Aldr-
aður myndlistamaður, þjóð-
kunnur listmálari í rúmlega
fjóra áratugi hafnaði því, sem
honum var skammtað. Hið sama
höfðu nokkrir aðrir gert á síð-
ustu árum.
Svo lengi sem undirritaður
man hefur verið deilt um lista-
mannalaunin. Deilt er raunar of
kurteislegt orðalag. Um þessar
úthlutanir hafa rifist og slegist
hinir ólíklegustu aðilar utan
landsteina og innan: Þeir sem
hafa fengið þau og lent í vitlaus-
um flokki, þeir sem hefðu átt að
fá þau, en aldrei komist á blað,
og ekki síst þeir sem einhvern-
tíma fengu þau en misstu þau
eða fengu þau ekki nógu oft. Og
þá eru allir hinir ótaldir, sem
aldrei gátu með nokkru hugsan-
legu móti komið til greina. Þessi
laun hafa orðið kveikja úlfúðar
og haturs, jafnvel meir en pólitík
og embættaveitingar samvisku-
lausustu ráðherra.
Svona grein, sem ég er nú að
byrja að skrifa, er ekki hægt að
orða, án þess að nefna a.m.k.
einn frægasta stjórnmálamann
landsins, Jónas heitinn frá
Hriflu. í raun réttri hefur undra
lítið breyst síðan á hans dögum,
hiutfallstölurnar eru nokkurn-
veginn þær sömu, þrátt fyrir
betri efnahag hins opinbera. Það
kerfi, sem hann og hans jafn-
aldrar settu saman fyrir fjörutíu
árum, hefur í aðalatriðum verið
látið halda sér. Enn er til snill-
ingaflokkur hæfilega fámennur,
svo að sem minnst hætta sé á að
verðugir skyggi á heiðursmenn.
Síðan eru hinir flestir látnir bíða
þess í almenningi allt fram á
grafarbakkann, — og sumum
endist ekki ævin til, — að kom-
ast á sinn rétta stað áður en
mokað er yfir þá.
En vegna þess að listamönn-
um og listamannaefnum fjölgar
hraðar en flestum öðrum at-
hafnamannahópum, og þó eink-
um vegna þess að lífsbjargar-
möguleikar þessa fólks eru svo
mismunandi, en allir þurfa að fá
sinn útdeilda skammt af frægð
og vinsældum, — og frægð og
Hverjum
leiöist
þetta
ekki?
vinsældir eru metnar í pening-
um, — þykir öllum sjálfsagt að
krafsa til sín drjúgan skerf nógu
snemma á lífsleiðinni, án tillits
til þess, hvort þeir þurfa á því að
halda eða ekki. Minkapels bera
menn möglunarlaust í sólskini,
ef það er bara nógu fínt.
Auðvitað ætti að vera búið
fyrir löngu að bylta þessu gamla
Hriflujónasarkerfi. En gallinn
er bara sá, að menn koma sér
ekki saman um nýtt. Og alltaf er
nógu stór hópur gæðinga, sem
komnir eru á jötuna og hafa ekki
áhuga á neinni breytingu.
Ég hef stungið upp á því að
heiðurslaunaflokki væri lokað og
látinn hverfa með síðasta manni,
þegar hann gengur á vit feðra
sinna. En í stað láglaunaflokks-
ins nú væru stofnaðir viðurkenn-
ingarsjóðir, einn fyrir hverja
listgrein og fólk ekki valið til
heiðurssetu þar fyrr en fyrifram
ákveðnum aldri væri náð.
Stjórnmálamenn ættu aðeins að
ákveða fjárupphæðir og fjölda
þeirra er launin hljóta.
Og þegar hér er komið sögu
tala ég aðeins um þá hlið sem að
rithöfundum snýr.
Á síðustu áratugum hefur
samtökum rithöfunda tekist að
koma á stofn og ná óbeinum
yfirráðum yfir fjórum launa-
sjóðum, öllum eða að hluta. Það
er fyrst og fremst starfslaunin
svokölluðu, nokkur mánaðarlaun
menntaskólakennara, greiðslur
úr bókasafnssjóði, úr launasjóði
rithöfunda hjá útvarpi og loks
að hluta úr starfslaunasjóði
listamanna. Þá er ónefndur hluti
rithöfunda úr gamla lista-
mannalaunasjóðnum, sem talað
var mest um í upphafi þessarar
greinar.
Ef nú þessu fé öllu væri hellt í
einn pott og góðri klípu bætt við,
sem rithöfundar þykjast eiga
inni hjá ríki og þjóð og hafa
óneitanlega brýna þörf fyrir, þá
væri hægt að deila þessum upp-
hæðum með betri yfirsýn og
ákveðnari stefnu en nú er gert.
Þá væru aðalgreinarmenn,
rosknir, virtir og ráðsettir látnir
tróna öðrum ofar og jafnaldrar
þeirra og félagar, sem álíka lengi
hafa staðið í sama puðinu settir
hljóðlaust við hlið þeirra. Það
myndi ekki setja þjóðina á haus-
inn. Lausir styrkir, annað hvort
tiltölulega hærri og miðaðir við
ákveðinn mánaðafjölda á ári í
nokkur ár, eða tveggja til
þriggja mánaða laun um lengri
árabil. En þegar menn eru
komnir á föst skáldalaun vil ég
ekki að menn séu að keppa frek-
ar við hina yngri um styrkveit-
ingar nema þá að sérstaklega
illa standi á. Mér finnst t.d. ekki
rétt að eftirlaunafólk eða launa-
menn í góðum embættum séu að
rétta út hendur eftir lista-
mannafé, einungis af hégómleg-
um ástæðum eins og nú tíðkast.
Tveir fyrrverandi og núver-
andi ráðherrar hafa skipað
menn í nefndir til að athuga
launamái listamanna og gera til-
lögur. Þetta hefur ekki komið að
neinu gagni. Á hverju ári hefur
úthlutunarnefnd boðið fjölmið-
lafólki upp á kaffi og látið
mynda sig. Ekki man ég eftir
neinum tiltakanlegum harma-
gráti hjá þessu úthlutunarfólki
fyrr en í ár. Yfirleitt hafa tals-
menn þessara nefnda litið bros-
andi yfir verk sín og fundist þau
harla góð. Og því miður hafa for-
ystumenn samtaka listamanna,
ekki síst rithöfunda, pissað upp í
vindinn til hægri eða vinstri eft-
ir atvikum og dinglað, eins og
börnin segja í strætisvögnunum,
því sem tiltækt hefur verið og til
er, framan í stjórn og væntan-
lega ríkisstjórn.
Verður kannski látið duga eft-
ir kosningar að heiðra nokkra
menn til viðbótar með nokkrum
mánaðarlaunum menntaskóla-
kennara og kjósa nýja fulltrúa í
úthlutunarnefnd fyrir þá flokka,
sem bætast við á Alþingi?
Þótt gaman sé að hlusta á út-
hlutunarnefndina gráta, veit ég
vel að það er engin einlægni í
þessum tárum, enda liggur
meinið dýpra en fulltrúar ríkis-
valdsins geta skilið.
Jón úr Vör
Kristinn Magnússon
KROSSINN
Þungt
var þaö tré
í kross
yfir heröum,
sem stakk
flísum
í hold
saklauss manns
svo blæddi
í spor
göngunnar
til Golgata
Síöan
gera menn
krossmark
til aö
minnast þess
eftirá
SKAK
Rafael Vaganjan frá Erevan í
Armeníu þótti fyrir rúmum áratug
einn allra efnilcgasti skákmaður
Sovétríkjanna og það ekki að
ástæóulausu, því hann var yngsti
stórmeistari í heimi, aöeins 19 ára
gamall. En honum tókst ekki að
uppfylla allar þær vonir sem
bundnar voru við hann, þótt hon-
um tækist stundum frábærlega vel
upp, var hann mjög mistækur,
náði t.d. aðeins 4.—6. sæti í
heimsmeistaramóti unglinga 1971.
Eins og aðrir af yngri kynslóð sov-
ézkra skákmanna lenti hann síðan
í skugga risans Anatoly Karpovs.
En nú eftir að hafa náð aðeins
miðlungsgóðum árangri í mörg
ár er Vaganjan skyndilega kom-
inn upp á toppinn á ný með sigr-
um í tveimur öflugum skák-
mótum. Fyrst vann hann
B-keppni sovézka meistaramóts-
ins í nóvember með 11% vinning
af 17 mögulegum, á undan
mörgum stórmeisturum og þar
með var hann kominn á bragðið.
Hann hélt beint á jólaskákmótið
í Hastings í Englandi og kom í
veg fyrir að það mót yrði nokk-
urn tíma spennandi því hann
sigraði með 11 v. af 13 möguleg-
um, 2% vinning á undan hættu-
legasta keppinaut sínum, júgó-
slavneska stórmeistaranum
Kovacevic. Vaganjan er því til
alls vís á sovézka meistaramót-
inu í apríl ef móðurinn verður
ekki runninn af honum.
Skákin í dag er tefld í sovézku
B, eða 1. deildar keppninni eins
og hún er kölluð þar eystra. Þar
beitir Vaganjan einmitt uppá-
haldsbyrjun sinni með svörtu,
frönsku vörninni og tekst fljót-
lega að blása lífi í taflið þrátt
fyrir að franska vörnin hafi átt
undir högg að sækja á kappmót-
um upp á síðkastið. Andstæð-
ingur hans er ungur alþjóða-
meistari frá Leningrad sem kom
á óvart á mótinu með því að ná
4.-7. sæti. Skákin hefur flest til
að bera, fyrst æsilega baráttu
um frumkvæðið og síðan hárfínt
endatafl.
Hvítt: Leonid Judasin.
Svart: Rafael Vaganjan.
Frönsk vörn.
1. e4 — e6, 2. d4 — d5, 3. Rd2 —
c5, 4. exd5 — exd5, 5. Bb5+ —
Rc6, 6. Re2!?
Tarrasch afbrigði frönsku
varnarinnar er yfirleitt teflt á
annan hátt, en í Hastings jafn-
aði Vaganjan taflið fremur auð-
veldlega gegn Short í aðal-
afbrigðinu: 6. Rgf3 — Bd6, 7.
dxc5 — Bxc5, 8. 0-0 — Rge7, 9.
Rb3 - Bd6, 10. Hel - 0-0, 11.
Bg5 - Bg4, 12. Be2 - h6, 13.
Bh4 - He8, 14. c3 - Db6, 15.
Rfd4 — Bxe2, 16. Hxe2 — Rxd4,
17. Rxd4 - Rc6, 18. Rf5 - Bf8,
19. Bg3 - d4! 20. Rxd4 - Rxd4,
21. cxd4 — Hxe2, 22. Dxe2 —
Dxd4
6. — Rf6, 7. 0-0 — Bd6, 8. Dxc5 —
Bxc5, 9. Rb3 — Bb6, 10. Red4
Nú hótar hvítur bæði 10. Rxc6
og 10. Hel+, en Vaganjan hefur
lausn á reiðum höndum:
10. - (M)! 11. Rxc6 - bxc6, 12.
Bxc6
12. — Rg4! 13. g3
Hvítur er þegar lentur i
krappri vörn. 13. Bxa8 hefði ver-
ið svarað með 13. — Dh4, 14. h3
— Rxf2, 15. Hxf2 — Bxf2+ 16.
Kh2 — Bxh3! o.s.frv.
13. — Rxf2! 14. Dxd5!
Eftir þetta mynda svarti ridd-
arinn á f2 og biskupinn á b6
svikamyllu, en samt á hvítur
hrós skilið fyrir útsjónarsemi
sína í vörninni. 14. Hxf2? —
Bxf2+ 15. Kxf2 — Df6+ leiddi
samstundis til glötunar.
14. — Bh3, 15. Bxa8
Svartur vinnur eftir 15. Hxf2
— Df6, 16. Bf4 - Hac8! 17. Bb5
— Hxc2
15. — Rdl+ 16. Khl — Bxfl, 17.
Dxd8 — Hxd8,18. Bf3 — Bh3,19.
C3 — Rf2+ 20. Kgl — Rd3+ 21.
Rd4
Hvítur átti ekki önnur ráð til
að losna úr svikamyllunni.
21. — Hc8, 22. Bd2 — Rxb2, 23.
a4 — Rc4
Uppskera svarts er einungis
sú að hann hefur fengið peðið til
baka sem hann fórnaði í 10. leik,
en það segir samt ekki alla sög-
una, því hvítu peðin á drottn-
ingarvæng eru nú afar veik og
það hagnýtir Vaganjan sér i
framhaldinu.
24. Bel — Ra5, 25. Ha3 — Bd7,
26. Kg2 — Hc4, 27. Bdl — g6, 28.
Rb5 — He4, 29. Bf2 — Rc4, 30.
Bf3
Frh. á bls. 16.
15