Lesbók Morgunblaðsins - 16.04.1983, Blaðsíða 2

Málið okkar
i
Venja mín er sú að lesa allt,
sem ég kemst yfir, um ís-
lenzka málrækt. Fram hjá
mér fór þó grein Jóns Óskars
rithöfundar í Lesbók Mojgun-
blaðsins 8. janúar 1983, ís-
ienskt mál með erlendum
hijómi. En athygli mín var
vakin á henni síðar. Skylt er
að þakka Jóni Óskari fyrir
hugvekjuna, sem að mínu mati
er þörf og ætti skilið rækilega
umfjöllun. Að beiðni Lesbók-
arinnar birti ég hér hugleið-
ingar mínar um greinina, og
vonandi verða fleiri til að
fjalla um þetta mál.
Jón Óskar telur, að sumir
noti orðið hreintungustefna
sem „fræðilegt" orð um „ein-
hverskonar fornaldarhugsun-
arhátt". Þó að svo kunni að
vera, er orðið áreiðanlega ekki
myndað í því skyni. Mér er
sagt, að Jón Helgason prófess-
or hafi gert það sem þýðingu á
orðinu „purisme“. En Jón er
sennilega strangasti hrein-
tungumaður, sem nú er á lífi.
Inn í íslenzkar orðabækur
komst orðið þó ekki fyrr en
1963 (Blöndalsviðbætir). Um
svipaða stefnu eru til ýmis
önnur orð, eins og ég hefi rak-
ið í grein minni Um málvönd-
un, sem birtist í Máli og túlkun
1981, bls. 201-202.
Jóni er minnisstæður fyrir-
lestur dansks manns um af-
stöðu íslendinga til tungunn-
ar, fluttur á útmánuðum 1981.
En þótt danskir menn telji sig
þess umkomna að ráðast á
málfarsstefnu okkar íslend-
inga, læt ég það ekki á mig fá.
Það þarf að skilja íslenzka
menningararfleifð til þess að
dæma afstöðu íslendinga í
málfarsefnum. Þróun tung-
unnar stendur í nánum
tengslum við menntir og
menningu hverrar þjóðar.
Danska gat ekki þróazt á
sama hátt og íslenzka, og eng-
um íslendingi dettur í hug að
fárast um það. Skilyrðin, sem
þessar tungur bjuggu við, voru
svo ólík. Mætti t.d. benda á
fátæklegar fornbókmenntir
Dana og nábýli þeirra við lág-
þýzkuna. Dani, sem ætlar að
dæma íslenzka málþróun,
verður að skilja baksvið henn-
ar — menningu þjóðarinnar
— áður en hann sezt í dómara-
sæti. íslendingur, sem lepur
upp skoðanir erlendra manna,
sem í fávizku sinni fordæma
íslenzk málbótastörf, sýna að-
eins, að þeir hafa ekki aðlag-
azt menningu sinnar eigin
þjóðar. Því miður eru slíkir of
margir.
II
Með því að ég hefi nýlega
(1981) birt greinina Um mál-
vöndun, sem áður var á
minnzt, ætla ég ekki að ræða
hér almennt um íslenzka mál-
Halldór Halldórsson prófessor
íslenzkar
áherzlur
og ítónun
í ársbyrjun vakti Jón Óskar skáld máls á því hér í Lesbók, að
oft megi heyra erlendan hljóm í íslenzku máli og þeirri grein
hefur hann fylgt eftir með annarri, þar sem vakin var athygli
á þessum einkennum hjá útvarps- og sjónvarpsfólki.
Nú hefur Halldór Halldórsson orðið ogfleiri munu
vcentanlega koma á eftir
rækt. Ég mun einbeita mér að
framburðinum, einkum
áherzlum og ítónun, og skýra
nokkru nánara nokkur atriði í
grein Jóns Óskars, eins og þau
koma mér fyrir sjónir.
Nokkru fyrir og skömmu
eftir 1950 voru íslenzk fram-
burðarmál mikið á dagskrá.
Heimspekideild Háskólans
var beðin umsagnar um þær
hugmyndir, sem þá voru efst á
baugi. Lokaálit hennar var af-
greitt á deildarfundi 25. nóv-
ember 1954, meðal annars með
mínu atfylgi. Um þetta álit
segi ég svo í framan greindri
ritgerð, bls. 214:
„Bersýnilegt er, að deildin
leit svo á, að samræmdur
framburður mundi stuðla að
stéttskiptingu málsins, en
þeirri stefnu var hún and-
víg. En vildi Heimspekideild
þá ekkert gera í framburð-
armálum? Því fer fjarri.
Hún samdi tillögur, sem hér
verða ekki raktar orðrétt, en
aðalatriði þeirra voru: 1) að
stuðla bæri að vönduðum,
eðlilegum, skýrum og
greinilegum framburði
„eins og hann gerist beztur
meðal alþýðu manna,“ 2)
„Með vönduðum og eðlileg-
um framburði er ekki aðeins
átt við einstök hljóð, heldur
og að áherzlur séu réttar og
málhreimur íslenzkur,“ 3)
hljóðvilla er talin röng, 4)
annar framburður íslenzkur
er talinn réttur, þótt mis-
munandi sé eftir héruðum.
5) Sum framburðaratriði
eru talin æskilegri en önnur,
t.d. harðmæli, hv-framburð-
ur og nokkur önnur. Ég er
sammála þessum tillögum."
Ég sé ekki betur en allt, sem
hér er sagt, sé í fullu samræmi
við það, sem Jón Óskar heldur
fram í sinni grein.
III
Það er sérstaklega annað
atriðið í framan greindum til-
lögum („að áherzlur séu réttar
og málhreimur íslenzkur"),
sem Jón Óskar fjallar um í
sinni grein. Hann segir: „Ég
hafði lengi veitt athygli sér-
stökum útlenskulegum hljóm-
blæ í framburði yngri frétta-
manna útvarps og sjónvarps,
en einnig sumra þula og
sumra skólagenginna upples-
ara eða leikara."
Ég horfi (og hlýði) dálítið á
sjónvarp, en útvarpsáheyr-
andi er ég í lakara lagi. Ég tel
mig því ekki fyllilega dóm-
bæran um þessa fullyrðingu.
Mér er þó ljúft að viðurkenna,
að ég hefi tekið eftir „út-
lenskulegum hljómblæ" í þess-
um fjölmiðlum, en ekki síður
hjá þeim, sem ekki eru fast-
ráðnir fjölmiðlamenn. Vel má
vera, að mér skjátlist í þessu.
En til þess að skýra vanda-
málið betur er rétt að athuga,
hvernig háttað er áherzlum og
„hreim" í eðlilegri íslenzku.
Reglan um áherzlu (orð-
áherzlu) í íslenzku er mjög
einföld. Aðaláherzlan — en
með áherzlu er hér átt við
hljóðstyrk (intensitet) — hvíl-
ir á fyrsta atkvæði orðs. Þessa
reglu heyri ég þverbrotna í
fjölmiðlum. Eg hefi aðallega
tekið eftir þessu í tali stjórn-
málamanna og ungra manna,
sem virðast ætla að klífa
brekkuna upp í þá eftirsóttu
stétt. Ég skal sýna dæmi um
þetta og tákna áherzluna með
1 (kommu) framan við atkvæð-
ið, sem ranglega er lögð
áherzla á: verðbólgu 'vandi,
efnahags'ástandið, lánsfjár'út-
vegun o.s.frv. Hæfileg refsing
fyrir þá, sem svo tala, er að
kjósa þá ekki á þing. Vel má
vera, að skólar (og námskeið)
stjórnmálaflokkanna eigi ein-
hvern þátt í þessum röngu
áherzlum, eins og mér hefir
raunar verið bent á.
í sumum málum er það ekki
aðeins tónstyrkurinn, heldur
einnig tónhæðin (sveiflutíðn-
in), sem skiptir máli um fram-
burð einstakra orða. Um þetta
eru sérstakar reglur í sænsku
og norsku. Þetta er kölluð
tónáherzla (musikalisk acc-
ent) og verkar sem sönglandi
á okkur íslendinga. Þessi
áherzla hefir að öllum líkind-
um verið í tali landnáms-
manna, en í nútímamáli fer
hún mjög illa og er raunar
ótæk. Ég hefi heyrt votta fyrir
þessari áherzlu hjá nútíma-
fólki, og má vera, að Jón
Óskar hafi tekið betur eftir
henni en ég.
Það, sem ég hefi hér kallað
„áherzlu á einstök orð“ eða
„orðáherzlu" hefir vitanlega
áhrif á það, sem sumir kalla
„setningaáherzlu" (Satz-
melodie), en aðrir ítónun (in-
tonation). En við skulum ræða
þetta mál sérstaklega. Aðal-
reglan í íslenzku er að mínu
mati — og ég veit, að glöggir
fræðimenn eru sömu skoðunar
— að fyrsta áherzluatkvæði í
setningu hefir hæstan tón, en
síðan fellur tónninn á síðari
áherzluatkvæðum. Þetta mál
er þó engan veginn nægilega
rannsakað. Grunar mig, að
setningaáherzlan eða ítónunin
sé ekki hin sama um allt land.
Þegar ég dvaldist á Akureyri,
virtist mér, að fólk þar — og
raunar fleiri Norðlendingar —
hefði stígandi tón í spurnar-
setningum. Á ég þá einnig við
setningar, sem í felst spurn-
ing, án þess að hafa hefðbund-
ið form spurnarsetninga. Vel
má vera, að þessi stígandi
setningatónn norðlenzkunnar
nái til fleiri setningagerða og
jafnvel einstakra orða innan
setningar. Hafa norðlenzkir
menn, sem ég hefi rætt þetta
við, ýjað í þessa átt. Hér er að
mínu mati á ferðinni forvitni-
legt rannsóknarefni. Gaman
væri að vita, hvort sú skoðun
mín er rétt, að hér sé um stað-
bundinn mun að ræða. Ef svo
er, væri fróðlegt að fá vitn-
eskju um, hvaða svæði hann
nær yfir og hverra setninga-
gerða hann tekur til.
Víkjum nú að orðinu hreim-
ur. Það er fremur óljósrar
merkingar nema helzt í sam-
bandinu erlendur hreimur.
Þegar sagt er, að einhver tali
með erlendum hreim, er átt
við, að í framburði hans komi
fram áhrif frá erlendu tungu-
máli. Þessi áhrif geta tekið til
einstakra hljóða (einkum
sérhljóða, en einnig sam-
hljóða) og áherzlu, ekki sízt
setningaáherzlu eða ítónunar.
Með þessu á ég í fyrsta lagi
við, að myndunarháttur eða
myndunarstaður íslenzkra
málhljóða hafi aðlagazt því,
sem tíðkast um lík (samsvar-
andi) hljóð í erlendu máli.
Þetta getur vitanlega verið á
mismunandi stigi, og yfirleitt
ná áhrifin aðeins til sumra
hljóða. Hreim af þessu tæi
heyrum við glögglega í tali
Vestur-íslendinga og sömu-
leiðis í tali margra útlendinga,
sem að öðru leyti tala prýðis-
vel íslenzku. En eins og áður
var á minnzt, getur hreimur-
inn einnig tekið til áherzlu. Ég
hygg, að Jón Óskar eigi við
þetta, þegar hann talar um,
„að hér sé að miklu leyti um
sænsk áhrif og engilsaxnesk
að ræða, einkum þó sænsk, því
mér heyrist hreimurinn lík-
astur því sem er í sænskri
tungu“. Ég fullyrði ekki, að
þessi tilgáta sé rétt. Til þess
skortir rannsóknir.
IV
Vafalaust er, að einhver til-
hneiging er til áherzlubreyt-
inga í íslenzku nú á dögum. Ef
menn vilja sporna við henni,
verða þeir í fyrsta lagi að vita,
í hverju þessar breytingar eru
fólgnar. Til þess þarf rann-
sókn. í öðru lagi verður að
bregðast við þeim með skyn-
samlegum hætti. Mér sýnist,
að nærtækasta leiðin sé, að
Ríkisútvarpið taki upp tal-
kennslu fyrir starfsmenn sína
og ráði enga nýja, fyrr en þeir
hafa staðizt framburðarpróf
og raunar miklu víðtækara
próf í málnótkun. Aðrir aðilj-
ar, svo sem stjórnmálaflokkar
eða félög, sem ala vilja upp
ræðumenn, ættu að ráða sér
kunnáttumenn í talkennslu til
að þjálfa málflytjendur sína.
Og nefna mætti fleiri, sem
þörf hafa fyrir kennara í
framburði og almennri mál-
notkun. En vitanlega er það
umfram allt hlutverk skól-
anna að sinna þessum málum.
Ég vil að lokum minnast á,
að slappleiki í hljóðmyndun,
einkum myndun sérhljóða,
færist mjög í vöxt meðal ungl-
inga. Ég á stundum erfitt með
að skilja fólk á táningaskeiði.
Á þessu sviði og fleirum, er
framburð varða, þyrftu skól-
arnir sérstaklega að taka í
taumana þegar í sambandi við
lestrarkennslu. En of langt
mál yrði að rekja þetta hér.
2