Lesbók Morgunblaðsins - 16.04.1983, Blaðsíða 10

tvö hundruð kílómetra fyrir
austan Lagos, með tvö hundruð
þúsund íbúa. Hún var höfuð-
borgin í hinu forna konungdæmi
er gekk undir sama nafni. Það
náði yfir landið milli stórfljót-
anna Volta og Níger, sem falla í
Gíneuflóann. Það voru lista-
fjársjóðir þessa ríkis, sem rænt
var í nafni Brezka heims-
veldisins á ruddalegan hátt árið
1897.
Nok, Ife, Benin
Innan þríhyrningsins Nok, Ife
og Benin fyrir norðan hina svo-
kölluðu þrælaströnd var mið-
stöð hámenningar Nígeríu. Elst-
ar fornminja eru leirmyndir frá
Nok, sem er lítill námabær í
miðri Nígeríu og varla hafður
með á kortum, en er nú mjög
kunnur fyrir það, að hann er
elsti fundarstaður fornra list-
muna sunnan Sahara. Á sýning-
unni í Lundúnum var meðal
gripa höfuðið frá Jemaa, leir-
mynd og er talið hafa orðið til
einhverntíma frá 500—200 fyrir
Kristsburð. Ife-fundurinn er
miklum mun yngri, frá því um
eitt þúsund e.Kr.
Eins og í Ife, sem er trúarleg-
ur höfuðstaður hinna sundur-
leitu yoruba-kynkvísla í vestri
og norðvestri, voru framleiddar
í Benin skurðmyndir úr bronsi,
fílabeini, látúni og leir og lág-
myndir gerðar á mjög listrænan
hátt. Þær urðu til einkum um
miðja 16. og 18. öld, en á þeim
tveim tímaskeiðum var blómlegt
listalíf í Nígeríu.
Tvö þúsund list-
munum rænt
Það var árið 1885 að Benin-
ströndin komst undir yfirráð
Breta og þaðan ruddust valda-
ræningjarnir lengra og lengra
til norðurs.
Árið 1897 hófust réttarhöld
vegna atburðar, sem hafði átt
sér stað nokkru fyrr, þar sem
breski aðalræðismaðurinn og
átta hvítir menn voru vegnir á
ferð sinni milli Gwato og Benin.
Konuiigurinn, Oba Overanni,
hafði hvað eftir annað brýnt það
fyrir ræðismanninum að fresta
för sinni, þar sem yfir stæði
mesta trúarhátíð bini-þjóð-
flokksins, og á þeim tíma gæti
konungurinn ekki veitt gestum
viðtöku.
Breska refsileiðangrinum sem
samkvæmt venju var gerður út
til Benin þrem vikum seinna,
tókst ekki aðeins að brenna
borgina, taka sex höfðingja af
lífi og flytja konunginn til hafn-
arborgarinnar Calabar, heldur
rauf hann um leið margra alda
gamla listhefð. Tvö þúsund
listmunir af bestu gerð voru
fluttir í burt, svo að ránið var
ekkert lítilræði og þeim dreift
meðal safna og einstakra manna
út um heim, svokallaðs mennt-
aðs heims.
Dýr endurkaup
Væri ekki um beint rán að
ræða þá gátu evrópskir ferða-
menn og flakkarar eignast
ágæta afríska listmuni fyrir
Afríkulistin hefur alveg sín eigin
einkenni; er mjög sér á parti og á sér
langa þróunarsögu. Þessir gripir eru
yfirleitt í ákveðnu augnamiði; til
dæmis er styttan sú arna gerð til
einhverskonar notkunar við jarðar-
farir. Efnið er viður, klætt með
drifnum kopar og mynstrin hafa
táknræna þýðingu. Þessi stytta er
frá Kongo og núna niður komin á
safni í París.
smánarverð. Þessir munir
mynda nú kjarnann á mörgum
söfnum Vesturlanda, sem leggja
áherzlu á frumstæða list. Eftir
seinni heimsstyrjöldina hefur
Nígeríustjórn lagt kapp á að
endurheimta Beninlistaverkin.
Safn hennar er þó ennþá harla
lítið samanborið við hitt sem er
að finna bæði í British Museum
og í Þýskalandi, eftir því sem
tímaritið Afríka greinir nýlega
frá.
í lok seinasta árs keypti full-
trúi stjórnarinnar fimm dýr-
mæta gripi ásamt fjórum Ben-
inbronsmyndum á uppboði hjá
Sotheby í Lundúnum fyrir næst-
um sjö milljónir marka. Það
vantar ekki viljann hjá mörgum
Afríkuríkjum að eignast þjóð-
legan arf sinn. En verðið er hátt
og þau hafa lítið bolmagn til
þess nema þá helst Nígería.
Listmunafátæktin í Afríku á sér
líka aðrar orsakir en rán og
þjófnað, og ein af þeim er, að
notað hefur verið forgengilegt
efni eins og tré, tau, bast og
sefgresi sem brotnar og eyðist í
röku hitabeltisloftslaginu.
Listamennirnir sjálfir gera ekki
heldur ráð fyrir því að hlutirnir
sem þeir búa til, endist lengi.
Þegar þeir til dæmis semja um
að gera grímur trúarlegs eðlis,
er það fyrir öllu að vel sé gætt
forskriftarinnar, en ekki að
gríman skuli vera sérlega end-
ingargóð. Detti hún í sundur er
hægt að lappa upp á hana, og í
versta falli er gerð önnur ný.
Þrátt fyrir alla gagnrýni, ber
að hafa það í huga, að Evrópu-
Frh. á bls. 14.
Úl? MÍNU
l-ICBNI
Teyginga-
lækur
og Tappi
tíkarrass
Fyrirsögnin er kannski dá-
lítið óvenjuleg að þessu sinni
og segir ekki allt um ræðuefn-
ið. En það er með okkur pistla-
skrifara eins og prestana, við
verðum að hafa eitthvað til að
leggja út af. Við spjöllum með
okkar hætti um daginn og veg-
inn.
Fyrst lítum við á tvær bæk-
ur sem voru meðal þeirra
mörgu sem á fjörur okkar rak
úr bókaflóðinu svo kallaða,
raunar til láns úr bókasafninu.
Ég hef áður sagt, að ég reyni
að fylgjast með nýjum *skáld-
ritum. En það er fyrst og
fremst til þess að vera við-
ræðuhæfur við sjálfan mig og
aðra og geta aðeins áttað mig á
því hvar við stöndum. En ég
sækist ekki eftir að tala mikið
um það í blöðum. Ritdómana
les ég, ber þá saman við eigið
vit og reyni að hneykslast á
vitleysum annarra, ef ég get.
Er það ekki mannlegt?
En ég er ekki síður veikur
fyrir íslenskum minningabók-
um. Ég var raunar búinn að fá
nóg af hjásetuminningum
gamalla manna á sínum tíma,
en nú eru allir slíkir búnir að
missa stílvopn úr höndum, sem
var það síðasta sem þeir ágætu
iðjumenn lögðu frá sér. Ekki
geri ég lítið úr skrifum þeirra,
þótt sumt væri dálítið einhæft
og svo verður enn. Hörpuút-
gáfan á Akranesi sendi á þessu
hausti frá sér minningabók
aldraðs bónda úr Borgarfirði.
Hann talar aðeins um það
helsta sem á daga hans hefur
drifið og er ekki óþarflega orð-
margur eða smámunasamur.
Þorsteinn Guðmundsson var í
áratugi bóndi á Skálpastöðum
í Borgarfirði. Fæddur á fyrsta
ári þessarar aldar, mótaður af
ungmennafélagshreyfingunni,
félagsmálamaður alla ævi. í
elli sinni hefur hann ritað
nokkra minningaþætti. Þetta
er ósköp hæfilega löng bók
með nokkrum myndum. Höf-
undur segir frá dýrum og
hversdagsviðburðum, einkum
úr æsku sinni, atvinnuferðum í
fjarlæg héruð. Ennfremur frá
nokkurs konar bónorðsför, og
loks frá upphafi búskaparsögu
sinnar. Þetta er mærðarlaus
frásögn sem varpar ljósi á
liðna tíð. Bókin heitir Glampar
í fjarska á gullin þil. Ég las
hverja línu og lét mér svo
sannarlega vel líka. Aldrei
heyrt mannsins getið fyrr.
Bragi Hörpustjóri á Akranesi
hefur þarna verið heppinn í
vali.
Flosi. — Það er svo sannar-
lega ekki sama hvað sá maður
er skírður, sem ætlar sér
frægðarorð, þegar hann er orð-
inn stór. Það hefur sannast á
þeim brandarakarli, sem ég
var að nefna rétt í þessu. Án
umhugsunar bætum við
Ólafsson við það sem þegar er
sagt, og ókeypis auglýsing er
komin á pappírinn. Og án
áreynslu er næsta setning
komin á pappírinn: Hann þarf
ekki að kynna. Mér þykir Flosi
vera fullt eins góður rithöf-
undur og leikari. Sú fullyrðing
segir kannski meir um minn
smekk en þess sem um er rætt.
En ef ég nú bæti því við, að ég
get ekki hugsað mér Flosa
nema hvorutveggja, grunar
lesendur mína eflaust hvert ég
er að fara. Flosi er ein af þess-
um sögupersónum samtíðar-
innar sem setur sinn svip á
umhverfið. Hann á að vera
eins og hann er. Flosi gaf út
núna fyrir jólin þá bók sína,
sem við eigum að hafa fyrir
æviminningaskruddu höfund-
ar síns, líklega lokabindi, uns
hið næsta sér dagsins ljós,
kannski fyrir næstu jól. Fyrri
bækur margnefnds Flosa hef
ég frekar gluggað í en lesið til
enda eða orði til orðs. Og búinn
að gleyma hve margar þær
eru.
Þessi var um Kvosina í
Reykjavík, þann stað sem hér
eftir verður skrifaður með
stórum staf. Þar segir frá afa
og ömmu höfundarins á Vest-
urgötunni, hinu elskulegasta
fólki og lýsir hann þeim eins
og sönnum aðalsmönnum. Og
Flosi þarf fyrir vikið ekki að
gefa neina skýringu á sjálfum
sér, þótt hann raunar geti ekki
stillt sig um það, úr því hann
er nú að skrifa ævisögu sína á
annað borð. Ekki get ég láð
honum það. Hann er líkur sínu
fólki.
Þá hef ég nefnt tvær ólíkar
bækur, sína úr hvorri kynslóð,
úr sveit og borg. Læt þar við
sitja að þessu sinni.
Sum orð móðurmálsins eru
að hljómi og merkingu hrein-
asti skáldskapur og tónlist,
annaðhvort eða hvorutveggja.
Alltaf hefur mér þótt það und-
arlegt hve margir þeirra, sem
tala eða syngja í útvarpið, og
eru tónlistarmenn fram í fing-
urgóma, eru litlir orðsins
menn. Sumir en ekki allir, ætti
ég að taka greinilega fram. í
hópi tónskálda og annarra
tónlistarmanna eru snjallir ís-
lenskumenn í framsögu og
tungutaki, kemur mér þá strax
í hug Árni Kristjánsson píanó-
leikari, og fleiri gæti ég auð-
vitað nefnt. Ósköp er ég orðinn
þreyttur á öllu prógrams-
staglinu. Við eigum þó þrjú orð
a.m.k. sem segja betur það sem
um er verið að tala: dagskrá,
söngskrá, leikskrá o.s.frv. Ég
get því miður minna horft á
sjónvarp en ég vildi. Þar eru að
sjálfsögðu góðir þýðendur, en
ótrúleg er málfátæktin hjá
sumum, rangþýðingar og
smekkleysur. Einkum er þetta
bagalegt þegar verið er að
sýna úrvalsrit bókmennta. En
jafnvel á norðurlandamálum
flaska menn illilega, þegar um
er að ræða einfalda reyfara-
texta. Einn þýðandi segir allt-
af „spyrðu mömmu þína“, þeg-
ar segja skal „spurðu". Þessa
villu las ég í tveimur skáldsög-
um ungra höfunda nú í vetur.
Svo þetta hefur greinilega
áhrif. Sami þýðandi, og raunar
fleiri, segja alltaf, þegar þýtt
er úr sænsku: „Þekkir þú mig
ekki aftur?“, þegar höfundur á
við hvort viðkomandi viti ekki
hver viðmælandi hans er.
Þetta eilífa „aftur" er oftast
aukaorð, sem ekki þarf að
þýða, ef setningin á að vera
íslenska.
Nú er í tísku að vera klúr og
óheflaður í tali. Til merkis eru
nöfnin á hljómsveitum og
söngflokkum ungs fólks. Þar
rekur hver smekkleysan aðra.
Og ekki eru söngtextarnir fé-
legir, flatrím þegar best læt-
ur,en venjulegast hið fáranleg-
asta bull, oft argasta klám.
Endaþarmur er að sjálfsögðu
ekkert ómerkara líffæri en
önnur, eða hland og skítur
bannorð, að ég nú ekki tali um
kynlífsathafnir. En smekkvísir
menn stilla umræðu sinni um
þessi efni í hóf. Og fólk af
minni kynslóð kann því illa að
þessu sé hellt inn í stofur í
gegnum útvarp og sjónvarp,
eins og þegar menn gengu örna
sinna í gamla daga öðrum til
ögrunar og óvirðingar.
Teygingalækur er eitt af
hinum stórsnjöllu og mynd-
ríku bæjarnöfnum á íslandi.
Ég veit ekki hvernig þar er
húsum háttað. En ósköp myndi
mér bregða við að heyra aug-
lýsingu á borð við þessa:
„Tappi tíkarrass leikur um
næstu helgi í samkomuhúsinu
á Teygingalæk." En á hverju
getum við átt von?
Jón úr Vör.
Leiðrétting. Prentvillur eru
öllum skrifandi mönnum við-
urstyggð, en örðugt að varast,
engum jafnmikið eitur í bein-
um og þeim sem fást við ljóða-
gerð. I Patreksfjarðarpistlin-
um mínum 19. mars var gam-
alt kvæði, sem átti að geymast
þar en ekki í bók. En þá þurfti
að prentast þar vitlaust orð,
sem breytir kvæðinu illilega.
Fyrsta vísan átti að vera
svona:
Svalt er um sjói vestra,
sýlað um látur og börð.
Vor er þó snemma í verum
um Víkur og Patreksfjörð.