Lesbók Morgunblaðsins - 25.06.1983, Qupperneq 7

útbjó þá í ferðina. í frásögninni
af flota Þórðar eru ekki greind
tegundarheiti nema á sjö skip-
um. Teinæringar eru nefndir
fjórir, tvær skútur og ein ferja.
Hvernig hin skipin hafa flokk-
ast verður hvergi séð. Hverskon-
ar skip voru skúturnar og ferjan
(eða ferjurnar) í flota Þórðar
kakala?
Skútur — einhvers-
konar flutninga- og
ferðaskip við ströndina
Skútuheitinu bregður fyrir á
all-mörgum stöðum í sögum frá
landnáms- og þjóðveldisöld, en
hvergi fylgir nein lýsing á þeim
skipum. Lúðvík Kristjánsson
kemur lítillega inná þetta í rit-
gerð sinni „Islenzki landnema-
flotinn" (Árbók Fornleifafélags-
ins 1964) og telur að skútur hafi
verið flutningaskip, en segir svo:
„... um gerð þeirra og stærð er
ekki vitað náið.“
í heimildum frá landnáms- og
þjóðveldisöld er ekki getið, svo
ég muni, um skútur sem kaup-
skip og ekki heldur sem fiski-
skip, en hins vegar æðioft í sam-
bandi við einhverja flutninga og
því eðlilegt að álykta að þær
hafi verið einhvers konar flutn-
ingaskip eða ferðaskip við
ströndina og fyrst Lúðvík hefur
ekkert fundið „náið“ um gerð
þeirra né stærð, þá er það lík-
lega ekki finnanlegt. Hins vegar
er ljóst af heimildum, að þær
hafa verið misjafnar að stærð,
til dæmis voru skúturnar í flota
Þórðar „miklar skútur" og mikil
hefur hún verið skúta Þorskfirð-
inganna, sem þeir hlupu á fjöru-
tíu og það koma fyrir tvítugsess-
ur, þrítugsessur og fertugsessur,
sem hafa verið mjög stór skip,
máski 20 metra löng eða meira.
Á hinn bóginn eru dæmi um
litlar skútur, svo sem skútu
Þorvaldar í Njálu, sem Hall-
gerður var að éta útá gaddinn,
og Þorvaldur hratt fram skútu
til að sækja skreið. Þeir voru
átta saman, og þeir hefðu ekki
ráðið við stóra skútu. Þau eru
mörg dæmin um skútur, sem
ekki virðast hafa verið ýkja
stórar.
Oft eru skúturnar sagðar
„róðrarskútur" það er, þær hafa
ekki verið með reiða og það má
af því álykta, að þær hafi verið
fremur borðlágar, róðrarskip
voru það yfirleitt, það er þægi-
legra að róa, ef árin rís ekki
mikið, og þær hafa líka þá verið
eins og önnur róðrarskip, til-
tölulega langar miðað við
breidd, sem sagt, heldur renni-
leg skip fremur en hitt.
Öllu meira er þá ekki hægt að
álykta um gerð skútanna. Það er
reyndar sama að segja um ferj-
urnar að þar er ekkert vitað ná-
ið. Það má þó gera ráð fyrir, að
þau skip hafi verið borðlá,
grunnskreið og hlutfallslega
breið.
Það þurfti að ferma þær og
afferma í fjöru og af því þurftu
þær að skríða sem lengst uppí
fjöruna og þægilegra að bera af
þeim og eins að ferma þær, ef
þær voru ekki mjög borðháar.
Hins vegar þurftu þær að vera
mjög breiðar vegna þess að þær
þurftu að vera stöðugar en jafn-
Þórður veit að hann verður að treysta á Vestfirðinga umfram aðra, því lítill styrkur varð í Breiðfirðingum.
Honum tókst þó ekki að fá og manna nema 12 skip og var það lítið hjá þeim 30 skipa flota, sem hann áður
hafði. Þessi floti hreppti illviðri fyrir Horn og ekki var reisnin yfir förinni meiri en svo, að þeir urðu að
ræna bændur í Trékyllisvík mat og öðru — en síðan berast njósnir um að Kolbeinn sé á ferðinni með lið og
stefni vestur.
framt rúma mikið og oft á þeim
háfermi, svo sem í heyflutning-
um. Við verðum því að gera ráð
fyrir, að þetta hafi verið heldur
klunnanleg skip.
Líklega orðið að borð-
hækka öll skipin
Þórður hefur þurft að láta
gera miklar lagfæringar á öllum
sínum skipum til nota í sjóhern-
aði. Þó er rétt að skjóta inn
hugdettu, af því að það er ekki
óhugsandi, að Þórður hafi látið
smíða einhver skip fyrir sig með
þessa ferð í huga. Sú hugmynd
að fara norður á skipum á sér
áreiðanlega lengri sögu en fram
kemur í sögu Þórðar. Það var
svo ályktað hér fyrr, að skútur
hafi verið flutningaskip al-
mennt, en það er ekki þar með
sagt, að ekki hafi verið hægt að
smiða skútu til annarra nota, til
dæmis sem einskonar herskip.
Nafnið Ógnarbrandur, á hinni
„miklu skútu“ er einkennilegt
nafn á flutningaskipi. Sama er
að segja um nafngiftina „Rauð-
síða“ á skipi Sanda-Bárðar, sem
var mest skipa í flota Þórðar.
Þetta eru hvortveggja orustu-
nöfn.
Að þessari hugmynd slepptri,
hefur Þórður orðið „að búa“, svo
sem sagt er í sögunni, skip sín
til norðurfararinnar.
Hafi skúturnar verið róðr-
arskútur, hefur þurft að búa
þær með reiða, þeim var bæði
siglt og róið, Þórðar skútum, og
það hefur orðið að smíða stafn-
og skutþiljur í öll skipin og þá
hefur hann einnig líklega orðið
að borðhækka þau öll, að
minnsta kosti teinæringana.
Þeir hafa varla verið nema
metri á dýpt og þá of lágir til
sóknar uppá skip Kolbeins og
þegar allir mennirnir ruddust í
bardaganum út í annað borðið,
hefur verið hætt við því, að skip-
in sypu inná sig.
Þá hefur Þórður lagt föst borð
á þófturnar milli stafnþilja að
framan og aftan en síðan haft
laus borð til að leggja yfir rúm-
in miðskips, þar sem ræðararnir
sátu meðan róið var. Sú vígstaða
hefði verið óhæg að standa niðri
í opnu skipi eða príla á þóftum
eða hástokkum.
Á einu skipa Þórðar og ekki
því stærsta, staðarferjunni, sem
þeir stýrðu Kolbeinn grön og
Hákon galinn, er sagt, að sjór
hafi fallið innum háborurnar.
Háborur voru göt, sem boruð
voru í efstu eða næst efstu rim
(borð) eftir borðhæð skipanna,
og þar í stungið árunum. Af
þessu má marka, að þetta skip
að minnsta kosti hefur verið
all-borðhátt. Annars hefðu verið
á því keipar. Lokum var hægt að
renna fyrir þessi göt, þegar siglt
var. Trúlega hafa verið háborur
á öllum skipum Þórðar. Hann
hlýtur að hafa borðhækkað þau
boðlægstu. Seglbúnaður hefur
verið hið hefðbundna skautasegl
(þversegl) á öllum skipunum.
Þessi lýsing öll er sótt til vík-
ingaskipanna, langskipanna,
enda er líklegast, að Þórður hafi
búið sín litlu skip sem mest að
þeirri fyrirmynd, sem löng
reynsla var fengin af að var
bezti búnaður opinna skipa sem
leggja átti i sjóorustu. Það varð
að þilja skipin og það var gert
með föstum þiljum út við
borðstokkana og stafnþiljur
einnig fastar en síðan laus borð
í miðju.
Og segir nú áfram af ferðum
Þórðar kakala og manna hans.
Voru þá tekin
strandhögg stór
En er þessi tólf skip voru bú-
in, hélt Þórður þeim norður yfir
ísafjarðardjúp og norður til
Hornstranda, (Þórður siglir sem ■
sé utan línu úr Stiga að vestan
en Rit að austan eða með öðrum
orðum fyrir ísafjörð).
Áður Þórður sigldi úr Vest-
fjörðum, sendi hann orð Sturlu
Þórðarsyni, að hann skyldi vera
fyrirmaður gæzlusveitanna
vestur þar, ef nokkur ófriður
væri gerr af Norðlendingum.
Þetta er vissulega dálítið und-
arleg ráðstöfun, Þórður mátti
vita hvernigfæri.
Þórði gaf ekki fyrir Horn-
strandir „settust að honum veð-
ur“, en þar var engin byggð í
nánd. Fengu menn þá engar
vistir og var það í fimm dægur.
Þaðan tóku þeir Þórður róðr-
arleiði allt fyrir Strandir. Fórst
þá heldur erfiðlega, þar til er
þeir komu í Trékyllisvík tveim
nóttum fyrir Jónsmessu bapt-
ista en hún var þá á föstudegi.
Voru þá tekin strandhögg stór.
Barátta Þórðar og Kolbeins hef-
ur komið óhugnanlega við
Strandamenn. Þeir hafa verið
líkt og Dalamenn milli steins og
sleggju vegna legu þessa lands-
hluta milli Vestfjarða og Norð-
urlands. Á Jónsmessukvöld
lagði Þórður öllum skipunum út
undir Trékyllisey og átti þar
stefnu við lið sitt.
Njósnir um liðs-
safnað Kolbeins
Þarna kom Ásgrímur Berg-
þórsson til Þórðar og sagði hon-
um þá sögu, að Kolbeinn drægi
saman lið fyrir norðan Flóa og
hefði fengið skip mörg og ætlaði
að halda hið ytra tii móts við
Þórð, en senda sumt af her sín-
um vestur landveg. Ekki vissi
Asgrímur hvoru liðinu Kolbeinn
sjálfur myndi fylgja. Þeim Þórði
þótti kvittur einn um liðsdráttin
og ótrúlegur og myndi þetta eigi
meira lið en farið hafði á skip-
um til Vestfjarða sumarið áður.
Þórður talaði þá langt erindi
fyrir liði sínu og minnti menn á
harma sína og eggjaði í ákafa,
að menn skyldu vera sem
hraustastir, þó að í nokkra raun
kæmi. Sagði hann og mönnum
deili á, að menn skyldu allir
leggja til einnar hafnar. Voru
þegar uppgöngur ætlaðar og
fara með hernaði. Þóttist Þórð-
ur eiga von liðs, ef hann kæmi
til Eyjafjarðar. Hann hafði eigi
Framhald á bls. 16.