Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1983, Blaðsíða 3

Ljósmyndarinn Eisenstaedt tók þessa mynd fyrir nokkrum árum af Arthur Miller og konu hans, Inge Morath, sem er
ljósmyndari.
sinn í háskóla. í tvö og hálft ár
vann Miller í vöruhúsi nokkru á
Manhattan og lagði hverja
krónu til hliðar, svo hann kæm-
ist nú einn daginn í háskóla. Tók
pilturinn örum breytingum
þennan tíma: lagði íþróttaiðkun
mikið til af og tók að lesa bók-
menntir. Hann notaði hverja
frístund sem gafst til lestrar: í
neðanjarðarlestinni til og frá
vinnu sat strákur og las heims-
bókmenntir á borð við Stríð og
friö. í þessum lestri öllum kvikn-
aði áhugi hans á leikritagerð og
þar eð Miller vissi af frábærri
leikritunardeild við háskólann í
Michigan, sótti hann um skóla-
vist þar. En einkunnir hans úr
menntaskóla voru ekki nema í
meðallagi góðar, svo hann tók
sig til og skrifaði rektor háskóla
þessa persónulegt bréf og bað
hann að gefa sér tækifæri í eitt
ár — og ef hann sýndi ekki góða
ástundun og miklar framfarir,
þá mætti hann vísa sér reiði-
laust úr skóla. Rektor féllst á
þessa tillögu og er skemmst frá
því að segja að Miller stóð sig
eins og hetja og sópaði til sín
verðlaunum fyrir skólaleikrit
sín og útskrifaðist með BA-
gráðu í leikritagerð árið 1938. í
skóla þessum kynntist hann
fyrstu konu sinni, Mary.
Vegna góðrar frammistöðu í
háskóla átti MiIIer ekki í vand-
ræðum með að fá vinnu við leik-
ritagerð hjá „The Federal
Theater Project". Skrifaði MiII-
er leikrit þar daglangt, en á
kvöldin samdi hann uppá eigin
spýtur. Félagsskapur þessi lagði
upp laupana árið 1940 og fékk
MiIIer þá vinnu næstu árin við
að semja handrit að útvarps-
þáttum. Þá var hann fenginn til
þess að vinna handrit að heim-
ildakvikmynd nokkurri um
stríðið og af því varð til bókin
Situation Normal sem þykir ágæt
heimild um líf í Bandaríkjaher.
Árið 1945 fékk Miller loks
frumsýnt eftir sig leikrit. Það
var níunda leikrit hans, The
Man Who Had All the Luck, sem
fékk hraklega útreið á Broad-
way og gekk einungis í fjóra
daga. Sneri Miller sér þá að
skáldsagnagerð og samdi skáld-
söguna Focus sem fjallar um
gyðingahatur og þótti hin
merkasta bók á sinum tíma og
fékk mikla umfjöllun í blöðum.
Um þær mundir byrjaði Mill-
er að semja raunsæislegt leikrit
í anda Ibsens, Allir synir mínir
(All My Sons), nefndi hann það
og sló í gegn á Broadway árið
1947. Miller varð frægur maður
og verðlaunahöfundur (Drama
Critic Award). Tveimur árum
síðar var svo Sölumaður deyr
(Death of a Salesman) frum-
sýndur og fékk Miller þá aftur
verðlaun leiklistargagnrýnenda,
svo og Pulitzer-verðlaunin.
Fimm árum síðar var Deiglan
(The Crucible) frumsýnd við
mikla athygli. Verkið það gerist
í bænum Salem, Massachusetts,
árið 1692 og fjallar um frægar
nornaveiðar með beinni skír-
skotun til uppgangs McCarthys í
Bandaríkjunum á þeim árum.
MiIIer segir:
Á skólaárum mínum hafði ég
lesið mikið um nornaréttarhöld-
in í Salem og þegar McCarthy
kom til skjalanna, þá rifjaðist
allur sá lestur upp fyrir mér, því
margar fleygustu setningar
McCarthys voru eins og stolnar
útúr munni nornaveiðaranna í
Salem. Þeir karlar stóðu upp á
mannamótum og sögðu: Við vit-
um um alla þá sem eru sekir, en
rétti tíminn til að fletta ofanaf
þeim er ekki kominn ennþá!
Þetta varð til að skapa spennu í
bænum, því auðvitað vissu þeir
ekki neitt, en þeir vildu láta líta
svo út sem það færi ekkert
framhjá þeim. McCarthy beitti
sömu aðferðum: að koma inn
sektartilfinningu hjá fólki og
skapa öryggisleysi og tortryggni
— og af því fóru veiklundaðir
menn að ímynda sér ýmsa fjar-
stæðu og setja eitt og annað í
samhengi sem átti sér enga stoð
í veruleikanum og útá það voru
menn brenndir á báli í Salem.
Seinna var Arthur Miller
sakfelldur af óamrísku nefnd-
inni sem frægt er orðið. f þeim
réttarhöldum voru lesnir upp
kaflar úr fyrrnefndu samtali M
til vitnis um að enginn væri
MiIIer nú kommúnistinn. En
hvað var það sem gaf óamrísku
nefndinni höggstað á honum?
MiIIer segir:
Ég hafði gefið út margar yfir-
lýsingar um eitt og annað og
verið viðloðandi í ýmsum sam-
tökum í 15 ár, en ég held ekki að
þeir hefðu farið að skipta sér af
mér, ef ég hefði ekki kvænst
Marilyn. Þeir höfðu nóg tilefni
til að vega að mér fyrri, ef þeir
hefðu haft einhvern áhuga á því.
Sjáðu til, þessir menn höfðu ver-
ið á forsíðum dagblaða í mörg
ár, en fólk var farið að missa
athyglina og málið að verða inn-
blaðsmatur. Þegar ég kvæntist
Marilyn, gripu þeir náttúrlega
upplagt tækifæri að komast á
forsíðurnar aftur. Þetta voru
klókir karlar: þeir stíluðu yfir-
heyrslur uppá ákveðna daga
sem þeir héldu að lítið væri um
að vera — til dæmis ef þeir
vissu að það átti að skjóta upp
geimfari, þá voru engar yfir-
heyrslur þá vikuna!
Þær sakir voru bornar á Mill-
er, að hann hefði neitað að segja
hvort rithöfundur nokkur hefði
verið á einhverjum fundi komm-
únista tíu árum áður, en Miller
hafði einnig sótt þann fund. Tvö
ár af lífi Arthur Millers hurfu í
þessi réttarhöld og almenna
baráttu hans fyrir mannréttind-
um og málfrelsi. Hann hélt ræð-
ur um landið þvert og endilangt
og skrifaði grein á grein ofan og
árið 1958 var hann hreinsaður
af öllum sakargiftum. Miller
segir:
Nokkru seinna komst svo upp,
að karlinn sem stjórnaði yfir-
heyrslunum yfir mér, var á
mála hjá samtökum einhverra
kynþáttahatara og þurfti að
segja af sér allri opinberri sýslu.
Þetta mál allt var hræðileg sóun
á tíma og fjármunum og reiði.
Ég slapp vel samanborið við
marga sem voru hraktir úr
störfum sínum og fengu þau
aldrei aftur og máttu búa við að
vera á svörtum lista í tíu ár.
En þegar þessari baráttu var
lokið hjá Miller tók við önnur
barátta — á heimavígstöðvun-
um. Marilyn Monroe og Arthur
Miller voru eins ólík og hugsast
gat og það var Ijóst frá byrjun
að þessi ráðahagur færi í hund-
ana. Monroe stríddi við ýmsan
vanda á sálinni sem fór vaxandi
og frægustu læknar áttu ekkert
svar við. Þau skildu og MiIIer
fór í langa Evrópureisu uppúr
því, þar sem hann kynntist Inge
Morath, Ijósmyndara af austur-
rískum uppruna, og kvæntist
hann henni árið 1962. Hefur
hjónaband þeirra verið farsælt.
Onnur leikrit MiIIers en þau
sem nefnd hafa verið, eru þessi
helst: Horft af brúnni (A View
from the Bridge), Eftir fallið
(After the Fall), Incident at
Vichy og The Price. Þá hefur
Miller skrifað frægt kvikmynda-
handrit, The Misfits, mynd sem
Marilyn Monroe og Clark Gable
léku í. MiIIer hefur og samið
ágætar smásögur. Seinni leik-
verk hans hafa ekki fallið í
kramið hjá gagnrýnendum vest-
ra, en þau hafa aftur á móti not-
ið hylli í Evrópu. American Clock
sem púuð vr niður á Broadway
árið 1980, var sýnd í átta
Evrópulöndum á Hðnum vetri.
Nýjasta verk hans, tveir stuttir
einþáttungar undir nafninu 2 by
A.M. hefur þó fengið ágæta
dóma og góða aðsókn í hinu
virta Long Wharf-leikhúsi í
New Haven.
Ég bið Miller að lýsa því hvað
komi honum til að skrifa leikrit.
Ja, ef ég vissi það nú, segir
hann. Ég veit það eitt að ég get
ekki skrifað um það sem ég skil
til hlítar. Þegar ég skil eitthvert
fyrirbæri, þá er minni reynslu
af því þar með lokið. Ég get ekki
skrifað um það, því mér finnst
það vera endurtekning. Ég verð
að koma sjálfum mér á óvart.
Yfirleitt þegar ég byrja á leik-
riti, þá hef ég einhverja tilfinn-
ingu fyrir framvindunni, en það
er mjög hrá tilfinning. Leikritið
skapa ég nær allt innan þess
sjálfs, ef svo mætti að orði kom-
ast.
Hvenær ertu best upplagður
til vinnu?
Á morgnana. Ég byrja eld-
snemma í morgunsárið og vinn
jafnan framyfir hádegi.
Og hvað tekur þá við?
Þá tekur nú ýmislegt sýsl við
— eftir efnum og ástæðum. Oft
þarf maður að stússa í einhverju
sem viðkemur heimilinu og fjöl-
skyldunni: ég þarf að svara bréf-
um og stundum dunda ég mér
nú við smíðar. Þá hef ég alltaf
verið mikill lestrarhestur: ég les
mikið af sagnfræði og skáldsög-
um og einnig blaðamennsku.
Amrísk blaðamennska er á köfl-
um afburða vönduð: sérílagi er
ég sólginn í að lesa um ýmsa
félagslega atburði og vandamál í
þjóðlífinu. Sjónvarp horfi ég
hins vegar sárasjaldan á. En ég
fer mikið í leikhús að sjá hvað er
að gerast. Þá er ég mikill kvik-
myndaunnandi: ég elska kvik-
myndir. — Svo þú sérð að ég hef
kappnóg við tímann að gera. Já,
og svo hlusta ég mikið á músík.
Það er ágætt tónlistarlíf þar
sem ég bý í Connecticut: til að
mynda leika þeir þar alltaf
sumarlangt þessa dásamlegu
nútímatónlist.
Miller hallar sér aftur í stóln-
um.
Ég spyr hvað honum finnist
um líf í nútímanum?
Það er hættulegt, segir hann
og hleypir í brýrnar: Hættulegt.
Það er ónotalegt að vita af at-
ómsprengjunni hangandi yfir
höfði manns. En samt er ég nú
ekki viss um að líf í nútímanum
sé svo ýkja frábrugðið því sem
var. Það er kannski einhver
stigsmunur, en ekki stórfelldur
munur. Styrjaldarótti hefur
Frh. á bls. 15.
3