Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1983, Blaðsíða 4

VEÐUR
Trausti
Jónsson
veðurfræðingur
Fáein atriði um
veðurlag í háioftum
og veðurlag við jörð
Júlímánuður varð sá kaldasti á öldinni
og því er von að spurt sé: Hvernig
stendur á því, hvaðan kemur allur
þessi kuldi? Hér er útskýrt, hvað
orsakar þetta kalda veðurlag.
Nú hafa háloftaathuganir
verið gerðar nokkuð samfellt við
Norður-Atlantshaf í nærri 40
ár. Eins og við var að búast hef-
ur komið 1 ljós allnáið samhengi
milli ástandsins í háloftunum og
veðurfars á jörðu niðri. Bæði er
um að ræða veður einstaka
daga, svo og endurspeglar veð-
urlag einstakra mánaða mjög
ástandið í háloftunum. í ljós
hefur komið að köldustu og hlýj-
ustu mánuðir þessa tímabils frá
því fyrir 1950 eru afleiðing af
afbrigðilegri legu hæða og
lægða í háloftunum. Hvað svo
nákvæmlega veldur slíku er ekki
gott að segja, þó fullyrða megi
svosem að þetta séu einskonar
gangtruflanir í „veðurvél" and-
rúmsloftsins. Eitthvað lítillega
berst meira eða minna af orku
inn á stundum en að jafnaði.
Sömuleiðis tapast mismikið út í
geiminn aftur og auk þess eru
orkuflutningar dálítið misjafnir
frá hitabeltinu norður og suður
til heimskautasvæðanna.
Sem kunnugt er fellur hiti í
átt frá hitabeltinu í norður og
suðurátt. Þetta hitafall er ekki
jafnt og þétt eins og freistast
mætti til að halda, heldur fellur
hiti fyrst lítið, síðan snögglega
og síðan aftur lítið. Það svæði
sem hitafallið er mest nefnist
meginskil. Þetta skilasvæði
hlykkjast um tempruðu beltin
og skilur kalda loftmassa frá
hlýjum.
Hlýir hólar og
kuldapollar
Stundum gerast undarlegir
hlutir á skilunum eða inni í
kalda loftinu. Fyrir kemur að
kalt loft lokast inni í hlýja loft-
inu og myndar svokallaða
Meðallega 500-mb flatarins við noröanvert Atlantshaf í mars 1964, einum
hlýjasta marsmánuði, sem þekktur er hérlendis (sjá texta).
Meðallega 500-rab flatarins við norðanvert Atlantshaf í mars 1979, en sá
mánuður var einn kaldasti mars á öldinni (sjá texta).
Meðallega 500-mb flatarins á norðurhveli, í janúar. Það vottar fyrir dragi yfir
Labrador, en dálítili hryggur er yfir V-Evrópu. Upp á síðkastið hafa megin-
lægðin og dragið yfir Labrador haldið sig austur og nær íslandi en venjulega.
Hlýtt loft berst því sjaldnar til landsins.
kuldapolla (eða kaldar lægðir).
Venjulega gerist þetta langt
suður í heimi og kuldapollar af
þessari gerð eru alla vega ekki
mjög algengir við ísland. Loft í
þessum kuldapollum er mjög
óstöðugt og skúrasælt. Þá sjald-
an rignir á eyðimerkursvæðum
jarðarinnar er það í kuldapoll-
um þessum. Stundum lokast líka
hlýtt loft inni í kalda loftinu og
myndar hlýja hóla (eða hlýjar
hæðir). Loft í þessum hólum er
mjög stöðugt og úrkoma yfir-
leitt lítil. Hlýir hólar eru al-
gengir við ísland. Þeir mestu og
stærstu valda rómuðum góð-
viðrisköflum, sem geta staðið í
margar vikur. Inni í víðáttum
kalda loftsins myndast oft
kuldapollar. Þar er enn kaldara
en það sem venjulegt er. Þessir
kuldapollar eru stundum litlir
og valda oft óvæntum veðra-
brigðum.
Þó oftast séu einhverjir hlýir
hólar eða kuldapollar á sveimi
um norðurhvelið, ráða þeir
venjulega ekki veðri nema á
hluta svæðisins. Það eru hins
vegar bylgjurnar á meginskilun-
um sem eru ráðandi. Áð meðal-