Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1983, Blaðsíða 5

tali er ísland austan við tungu
af köldu lofti (kalt lægðardrag),
sem teygir sig suður nálægt
austurströnd Kanada og vestan
við hrygg af hlýju lofti nálægt
vesturströnd Evrópu. Lægðir
(oftast bylgjur af hlýju lofti)
berast með sv-lægum hálofta-
vindum í átt til landsins. Stund-
um verða á þessu mikil afbrigði.
Meginbylgjan getur færst til,
hún getur líka tekið á sig allt
aðra lögun, jafnvel myndað
kuldapolla og hlýja hóla.
Orkuflutningar fara þannig
fram í meginbylgjunni að hlýtt
loft berst norður með sunnan-
áttinni og leitar jafnframt upp
og kólnar. Kalt loft berst suður
vestan í bylgjunni, sígur niður
og hlýnar.
Hæð veðra-
hvarfa o.fl.
Að meðaltali er hitafar á
hverjum einstökum stað í meg-
indráttum háð tveimur þáttum
sem ákvarðast af staðsetningu
meginbylgjunnar og lögun
hennar. Ef farið er inn í hlýju
hryggina hlýnar og því meira
sem hryggurinn er öflugri. Ef
farið er gagnstæða stefnu inn í
kalda dragið, kólnar því innar
sem farið er. Góður mælikvarði
á styrk hryggs og tungu er hæð
veðrahvarfanna. Veðrahvörfin
eru þannig mun lægri yfir köldu
drögunum og kuldapollunum en
yfir hlýjum hryggjum og hólum.
Það er meira að segja þetta sem
gefur hryggjum, hólum, pollum
og drögum nöfn. Svo vill til að
allgott samhengi er milli hæðar
veðrahvarfanna og hæðar efri
þrýstiflata veðrahvolfsins. í
þrýstifleti er sami þrýstingur í
öllum punktum. í 500 mb-fleti er
þrýstingur t.d. 500 mb, u.þ.b.
helmingur loftsins er fyrir ofan
þennan flöt, u.þ.b. helmingur
fyrir neðan. Hæð þessa flatar
gefur allgóða mynd af hæð
veðrahvarfanna og hefur þann
kost að auðveldara er að
ákvarða mynd af hæð veðra-
hvarfanna og hefur þann kost að
auðveldara er að ákvarða hæð
flatarins en veðrahvörfin. Eins
og áður sagði er hlýja loftið
flutt norður í vesturhlíðum
hyggjarins. Yfirleitt er þannig
ekki allra hlýjast í hryggnum
miðjum, heldur rétt vestan við
hann, þar sem sunnanáttin er að
ná sér upp. Sama á við um drag-
ið, kaldast er rétt vestast við
miðju þess. Hitafar við jörð er
því afleiðing af þessum tveimur
þáttum í megindráttum:
1. Hæð veðrahvarfa — sem hæð
500 mb-flatarins mælir all-
vel.
2. Sunnanátt í háloftum sem
styrkur sunnanáttar i 500 mb
er allgóður fulltrúi fyrir.
Af öðrum atriðum sem oftast
skipta litlu við Island, en geta
stöku sinnum ráðið miklu má
nefna afbrigðilegan sjávarhita á
stórum svæðum og óvenjulega
útbreiðslu hafíss, en þessi tvö
atriði eru raunar mjög oft af-
leiðing af einhverju afbrigðilegu
ástandi lofthjúpsins næst á und-
an.
Hlýjastir verða mánuðir á ís-
landi þegar saman fara óvenju
hár 500 mb-flötur og óvenju-
sterk sunnanátt í háloftum. Ef
sunnanáttin er sterk, en 500
IJOÐ l=l?/V
IJÐINNITÍD
Ólafur
Jóhann
Sigurðsson
velur Ijóð eftir
Leif
Haralds-
son
Leifur Haraldsson var í
heiminn borinn vorid 1912.
Hann var af sunnlenzkum ætt-
um og ólst upp hjá foreldrum
sínum á Eyrarbakka. Áriö 1935
lauk hann námi í Samvinnu-
skólanum og haföi þá í hyggju
að afla sér frekari menntunar
erlendis, aö mig minnir í Sví-
þjóö. Af því gat ekki orðið sök-
um lítilla efna. Þess í staö tók
við snapavinna og atvinnuleysi
meö köflum, unz hann var loks
mörgum árum síðar fastráöinn
starfsmaður póststofunnar hér
í Reykjavík. Um skeið fékkst
hann töluvert viö þýðingar,
sneri til að mynda öngvu
minna verki en skáldsögu
Tolstojs, Stríði og friði, að vísu
úr enskri og lítið eitt styttri út-
gáfu. Hann hafði gott vit á ís-
lenzku máli og lagði mikla alúð
við þýðingar sínar, reyndi að
vanda þær sem framast hann
kunni, eins og raunar öll sín
störf, velti stundum fyrir sér
sömu setningunni dögum sam-
Leifur Haraldsson
Vort eilífa líf
í dal, við fljót, er lítil, þögul þúst.
í þúsund ár rann fljótið niður dalinn.
Við elfarnið var orpin sandi rúst,
sem er að verða sjónum manna falin.
En enginn veit, hver átti þarna skjól,
og um það verður fráleitt skrifuð saga.
Og þó er víst: í þessum lága hól
er þjáning margra, kaldra vetrardaga.
II
Vér lifum, störfum aðeins nokkur ár.
Að æfiskeiði loknu er holdið grafið.
En stritsins sviti og öll vor tregatár
um tímans eilífð renna i mikla hafið.
En þótt vér förum þannig hver og einn
og þúsundir í skugga fárra gleymist,
i bygging heims er byrgður margur steinn,
sem byltum vér og hlóðum — og þar geymist.
L
an. Heilsutæpur var hann löng-
um og hafði aldrei af miklu að
má. Undir lokin stríddi hann af
æðruleysi við háskalegan
sjúkdóm, en þeirri baráttu
lauk síðsumars 1971.
Snemma fór orð af Leifi
Haraldssyni fyrir smellin svör
og hnyttilegar tækifærisvísur,
sem flugu sumar hverjar víða
um land. Hitt vissu færri, að
hugur hans snerist öðru fremur
um sígildan kveöskap og
skáldskap í lausu máli, inn-
lendan og erlendan. Hann var
Ijóðelskur, söngelskur og ein-
staklega hrifnæmur, manna
viðkvæmastur í lund og jafn-
framt manna auðsærðastur. Af
þeim sökum urðu ósjaldan á
vegi hans himingnæf fjöll með
gínandi gljúfrum, þar sem
skrápkarlar sáu einungis Lyng-
ás og Litlubrekku ellegar
greiðfæra Eskihlíð. Á slíkum
stundum kom það sér vel, að
hann átti að vinum marga önd-
vegismenn, sem jafnan voru
reiðubúnir að liðsinna honum
af ráðum og dáð, ryðja burt í
skjótri svipan flughömrum og
tindum.
Þótt Leifi Haraldssyni væri
dimmt fyrir sjónum, þegar svo
bar undir, fór því vissulega
fjarri, að hann færi á mis við
sólskinsstundir í lífi sínu. Ein
sú lengsta og bjartasta mun
hafa verið sumarið 1938, en þá
var hann í girðingarvinnu aust-
ur í Þjórsárdal í hópi glaðværra
og söngvinna félaga. Þar orti
hann kvæði sem birtist í 2.
hefti tímaritsins Dvalar 1939.
Aðalfyrirsögn þess var „Vort
eilífa hT‘, en undirfyrirsögn „Vér
lifum í verkum vorum“. Frá
þeirri stundu sem ég las það og
lærði tvítugur að aldri hefur
höfundur þess skipað bekk
góðskálda í huga mér. Nær því
hálfan fimmta tug ára hefur
kvæðið vitjað mín öðruhverju
— og sízt bliknað. Um leið og
ritstjóri Lesbókar bað mig að
velja fyrir sig Ijóð eftir framlið-
ið skáld, afréð ég að minna á
þetta kvæði Leifs Haraldsson-
ar, sem að mínum dómi á ekki
skilið að falla í gieymsku.
Skáldið dregur þar upp ein-
falda og áhrifamikla mynd af
bæjarrústum í miöri sandauðn
Þjórsárdals, og leggur síðan út
af myndinni; en að baki má
ekki aðeins heyra þungan nið
Þjórsár, heldur og rödd ósýni-
legrar elfar. Aðrar hugleiðingar
um kvæðið skil ég lesendum
eftir, en vil taka það fram, að
hér er að öllu leyti farið eftir
prentun þess í tímaritinu Dvöl,
nema hvað undirfyrirsögn er
sleppt. Sú er orsök þess, að ég
ræddi eitt sinn um það við Leif,
að mér þætti hún óþörf. Hann
féllst á röksemdir mínar og
kvaöst mundu taka þær til
greina, ef hann gæfi einhvern-
tíma út kvæðakver. Skömmu
síðar kvaddi hann þennan
heim.
Ólafur Jóhann Sigurðsson
mb-flöturinn lágur, er alls ekk-
ert sérlega hlýtt, þá er landið
inni í kalda draginu og í braut
lægða, umhleypinga og illviðra.
Kaldast verður aftur á móti þeg-
ar saman fer lágur 500 mb-flöt-
ur og norðanátt í háloftum.
Työ dæmi
Lítum nú á tvö dæmi þessu til
staðfestingar.
Mars 1964 er einhver hlýjasti
marsmánuður sem vitað er um
hérlendis. Eins og sjá má á kort-
inu er ísland vel inni í hryggn-
um, og í vesturhlíðum hans í
sunnanáttinni. Þessi hryggur er
meira að segja það öflugur að
hann myndar hlýjan hól nálægt
Hjaltlandi. V-Grænland er líka í
sunnanátt, en þar var hiti 2 til 4
stigum undir meðallagi, því
miðja kalda dragsins var ekki
langt undan.
Gjörólíkt ástand blasir við í
mars 1979. Þá er norðlæg átt yf-
ir íslandi og 500 mb-flöturinn
stendur mjög lágt. Kuldapollur
hefur verið viðloðandi yfir haf-
inu NA af landinu. Afleiðingin
af þessu ástandi var einhver
kaldasti mars sem komið hefur
á síðustu áratugum.
Hægt er að búa til mál fyrir
styrk sunnanáttarinnar yfir ís-
landi. Það má t.d. gera með því
að finna mismuninn á hæðum
500 mb-flatarins austan og vest-
an við ísland. Við lítum að lok-
um á ársmeðaltöl sunnanáttar-
innar við ísland allt frá 1949, en
allt þetta tímabil eru hálofta-
athuganir aðgengilegar. Ekki
þarf lengi að horfa á þetta súlu-
rit til að reka augun í að sveiflur
eru nokkrar milli ára, þó tölurn-
ar segi ykkur ekki neitt. Eftir-
Styrkur sunnanáttar í háloftunum við ísland undanfarna áratugi (sjá texta). Frh. á bls. 16.
5