Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1983, Blaðsíða 11

enn reisulegur kofi, sem hefur
merkilega sögu að geyma.
Sænskir norðurfarar reistu
þetta hús þegar þeir hugðust
vinna þarna fosfat úr berginu.
Haustið 1872 komu þangað 17
menn af áhöfnum fjögurra
skipa, sem höfðu lokazt inni
norður í Wood-firði þegar ísinn
þrengdi að siglingaleið fyrir
norðvesturhorn Spitzbergens.
Höfðu þeir dregið tvo léttbáta
yfir hafísbreiðuna og sigldu síð-
an bátnum í októbermánuði á
sjö dögum inn að þessu húsi,
sem var rammlega byggt og
hlaðið vistum. Þessir sautján
menn dóu síðan allir úr skyr-
bjúgi á útmánuðum næsta árs.
Tvær skútur brutust út úr ísn-
um hinn 4. nóvember og komust
til Noregs, en tveir menn ætluðu
að fylgjast með þeim skútum,
sem eftir urðu. Skipstjórinn og
kokkurinn byggðu sér skýli úr
tveimur bátum, sem þeir tjöld-
uðu yfir með seglum. í þessu
hreysi lágu þeir fram í febrúar,
en þá dóu þeir báðir af völdum
skýrbjúgs, þannig féllu norður-
farar unnvörpum úr bætiefna-
skorti fyrr á öldum.
Níu hundruð manns
í höfuðstaðnum
Við sandströndina, utan við
húsið á Thordsen-höfða, eru
menn á báti með pramma í eft-
irdragi. Eru þeir að flytja sand
til byggingar á Longyearbyen.
Þangað er einnig ferð okkar
heitið. Er siglt með norður-
strönd ísafjarðardjúpsins fyrir
mynni Norðurfjarðar þangað
sem Nansen-, Bore- og Svea-
skriðjöklarnir falla í sjó fram.
Ekki er gróðurinn mikill hér um
slóðir. Aðeins teygingur ofan við
skriður, en þar eru nokkrir
grænir blettir undir fuglabjörg-
unum, sem njóta áburðar frá
íbúum þeirra.
Enn er veður hið fegursta, sól
og blíða, þegar lagst er við
bryggju í höfninni á Longyear-
bæ. Þetta þorp er nú höfuðstað-
ur Svalbarða með um 900 norska
íbúa. Nafnið gæti bent til þess,
að sumum hafi þótt árið lengi að
líða hér norður frá, en nafngift-
in er af öðrum toga spunnin.
Stafar hún af því, að um síðustu
aldamót var amerískur kaup-
sýslumaður þar á ferð, sem hét
John M. Longyear. Frétti hann
af kolalögum í Aðventudalnum
og tryggði sér rétt til vinnslu.
Hóf hann síðan námugröft í
dalnum árið 1905 og reisti hafn-
armannvirki til útskipunar á
kolum. Seinna voru réttindin
keypt af Norðmönnum sem tóku
að vinna kolin.
Á síðari stríðsárunum urðu
talsverð átök um Svalbarða og
kolanámurnar þar. í byrjun
stríðsins var ætlun Norðmanna
að nota kolin frá Svalbarða í öll-
um norðurhluta Noregs. Hins
vegar var mjög þýðingarmikið
fyrir bandamenn að halda sigl-
ingaleið opinni suður af Sval-
barða eftir að Rússar urðu
þátttakendur í styrjöldinni. Var
því settur her á land í júní 1941.
Bandamenn töldu sig þó ekki
geta varið landið sem skyldi og
fluttu þess vegna sama haust
alla Norðmenn frá eyjunum til
Skotlands. Til flutninganna var
notað farþegaskipið Empress of
Canada sem fór með 900 manns
og lá leiðin um ísland. Vorið eft-
ir sendu bandamenn herlið á
svæðið, sem átti að vera þar til
gæzlu. í september 1943 gerði
þýzki flotinn árás á varðstöðv-
arnar og tóku Tirpitz og
Scharnhorst þátt í stórskota-
árás á Longyear-bæ og eyddu
flestum húsum bæjarins, en
norska varnarliðið hörfaði til
fjalla. Kveikt hafði verið í kola-
námunum, en heimaliðinu tókst
að slökkva eldinn og treysta
varnirnar á Svalbarða, sem
bandamenn héldu til stríðsloka.
Enn má sjá rústir hinna brunnu
húsa og minnisvarði stendur í
þorpinu um þá sem féllu í þess-
um átökum. í kirkjugarði eru
einnig leiði námumanna, sem
létust af slysförum. Sennilega
hafa þeir verið grafnir grunnt í
jörð, því ekki þiðnar nema tæp-
ur metri af yfirborði á hverju
sumri og frostið lyftir öllu upp
fyrr eða síðar. Þess vegna er
einnig erfitt að koma úr augsýn
Lcndingarmastrið, sem Amundsen
og Nobili notuðu til aö festa loftför-
in við, stendur enn í Nýja Álasundi
og vitnar um einn þátt heimskauta-
ferða.
þeim úrgangi, sem til fellur á
staðnum. Þótt yfir hann sé graf-
ið, lyftir klakinn honum upp og
kemur hann aftur í dagsins ljós
innan fárra ára.
Trúlega eru þar
bæði olía og gas
Að heimsstyrjöldinni lokinni
var aftur hafizt handa við að
vinna kol í Longyearbyen og
smám saman var bærinn byggð-
ur upp að nýju. Enda þótt kol
séu nú aðalauðlind Svalbarða,
eru vafalaust ýmsir málmar í
jörð, sem stöðugt er leitað að, og
einnig er álitið, að þar sé bæði
unnt að finna olíu og gas, enda
hafa hin stærri olíufélög borað
þar víða í tilraunaskyni og sótzt
eftir réttindum til olíuvinnslu.
Allar umsóknir um nýtingu
jarðefna heyra undir norsk yfir-
völd, og á Svalbarða fer sýslu-
maður með lögsögu, en námu-
réttindi falla undir embætti
„bergmesterens".
Með samningnum frá 1925,
sem Norðmenn gerðu við nokkr-
ar þær þjóðir sem sýndu áhuga
á Svalbarða, var þeim þjóðum
veitt heimild til að nýta auðlind-
ir landsins gegn því að Norð-
menn fengju eignarrétt á land-
inu. Danir skrifuðu meðal ann-
ars undir þennan samning og
fóru þá með utanríkismál fyrir
íslendinga. Eftir sambandsslit
íslands og Danmerkur hafa báð-
ir aðilar sennilega heimild til
nýtingar auðlinda á Svalbarða.
Eigum við íslendingar því,
ásamt nokkrum öðrum þjóðum,
rétt til olíu- og kolavinnslu á
Svalbarða eða nýtingu annarra
auðlinda landsins.
Eftir að hafréttarsáttmálinn
gekk í gildi, virðast Norðmenn
skýra þessi réttindi þannig, að
þau nái ekki til 200 mílna haf-
svæðisins umhverfis Svalbarða,
þar sem það sé á landgrunni
Noregs og þess vegna lúti það
Noregi, en auðlindir á Svalbarða
og í hafi innan fjögurra sjó-
mílna frá landi lúti hins vegar
þeim reglum sem sáttmálinn frá
1925 segir til um.
Dapurleg aðstaða
kolanámumanna
Rússar voru tregir til að und-
irrita samninginn frá 1925, þó
þeir gerðu það að lokum. Þeir
eru hins vegar eina aðildarríkið
sem hagnýtir sér réttindin til
kolavinnslu.
Nú á dögum þykja hin ágætu
kol frá Svalbarða eftirsóknar-
verð. Einnig stunda bæði Norð-
menn og Rússar fiskveiðar við
strendur eyjanna. í Longyearby-
en er miðstöð stjórnsýslu og þar
er unnið að kolagreftri. Setur
námugröfturinn svip sinn á bæ-
inn. Frá námugöngunum liggja
færibönd niður að höfninni og
frá þeim berst kolaryk og salli
um nágrennið. íbúðarhús námu-
manna standa í röðum út með
fjallinu, heldur sviplaus og
óvistleg. Og hér er starf námu-
mannsins einstaklega erfitt.
Kolalögin eru aðeins 70 sm
þykk, og þarf maðurinn að
liggja endilangur og skrapa
kolasallann út í láréttri stöðu.
Undarlegt er, hvað maðurinn
getur skapað sér dapurlegt um-
hverfi í þessu víðfeðma landi
hrikalegrar tignar.
Eftir dvölina í Longyear-bæ
er haldið út ísafjarðardjúpið og
siglt inn í Grænafjörð til þess að
skoða hinn rússneska kolabæ
Barentsburg. Þar blaktir rauður
fáni og stjarna er skráð í hlíðina
yfir bænum, þar sem byggð hafa
verið fáein há og stór hús.
Reykháfur, sem spýr svörtum
kolamekki upp yfir hvítan jökul,
setur svip á umhverfið. Eimpípa
skipsins er þeytt og okkur er
svarað úr landi og þar með er
ísafjarðardjúpið kvatt. Er siglt í
sólbjörtu veðri suður fyrir
Linne-höfða og farið fram hjá
ísafjarðarradio og suður með
tindóttri strönd Spitzbergens og
haldið aftur í átt suður til Nor-
egs.
Guðbrandur Gíslason
Póstkort

>

ást mín hefur þanist út
á svo annarlegum stöðum
að hún svífur í hvítkornóttum
boga yfir hafið og hjúfrar sig
við slagæðina í hálsakoti þínu í nótt
— sefur þar uns ég vakna
og sendi henni nýjan draum
um geirvörtur þínar, naflann
og svarta hárið sem stendur vörð
á hörundinu þar sem brjóstin hefjast.
Bréf að norðan
helst á kvöldin
undir einmana sænginni
elska ég nára þinn eða
kvikið í hnésbótunum þegar
hönd mín strýkur þig upp ...
síðar, í svefnrofunum
man ég hvernig þú beygir þig
til að stinga lykli í skrá
eða strýkur kusk af borði.
þá man ég að ást mín er á leiðinni suður
hátt yfir myrkur og snævi þakin fjöllin
og veit að hljóðlát vaka hennar
er endalaus draumur okkar beggja.
Andvaka
þú sefur. höfuð þitt hnígur
af koddanum á höndina, kreppta
undir kinn. líkami þinn er slakur
og rakur í vitum mínum. ég lýt yfir
hár þitt og lifi af því að heyra þig anda.
tilveran, þessi bæklaða móðir,
umlar í náttmyrkrinu úti.
Missir
líf þitt stekkur
milli rafskauta í heila mínum
eins og þegar ég var drengur
og stökk milli ísa á tjörn.
skrjáfið í þessu bréfi flytur
mér hreyfingar þínar, smærri
og ákveðnari en ég hafði munað,
líkar fasi kattarins á skörinni fyrir utan.
minning þín hrapar gegnum tómarúm hjartans,
iljar mínar feta jörð sem er kvarnað gler.