Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1983, Blaðsíða 12

Var þá nón
15. hluti
Ásgeir Jakobsson
tók saman
„Þórður og hans menn sóttu
róðurinn sem ákafast og stefndu
inn undir Reykjanes, því að þeir
ætluðu, að þangað væri
skemmst undir land. Þar var
lagt að og gengið á land og tekið
vatn á skipin, því að margir
voru ákaflega þyrstir. Var þá
nón dags.“
Þessi tímasetning er mikilsverð
í sögunni af Flóabardaga. Sá, sem
upphaflega hefur sagt söguna, hef-
ur gert sér ljóst, að Flóabardagi
var mikill atburður og afdrifaríkur
í sögu þjóðarinnar og því viljað
hafa alla frásögnina sem hald-
bezta. Hann hefur gert sér grein
fyrir, að sú tímaákvörðun, sem
þeir Þórður komu sér ásamt um
úti á flóanum, að „þá myndi sól
nær miðju landsuðri", þegar
þeir byrjuðu að róa til lands, var
ekki nákvæm heldur aðeins
nærri lagi.
Hins vegar er sögumaður með
nákvæma tímaákvörðun, þegar
komið var í land. Hver einasta
sveit á sér nónstað í fjalli og það
var ekki um neina ágizkun að
ræða eða samkomulag heldur:
var þá nón dags, en það er kl. 3 að
deginum, eða því sem næst.
Auðvitað voru gömlu eykta
mörkin ekki nein mínútumæl-
ing.
Þetta er gleggsta tímaákvörð-
unin í atburðarásinni, en hún
kemur uppum fljótfærnislega
ályktun fræðimannanna, sem
hafa ákveðið, og því síðan verið
fylgt allsstaðar, þar sem fjallað
er um Flóabardaga, að orðalagið
að „þá myndi sól nær miðju
landsuðri" bæri að skilja svo, að
þá hafi klukkan verið níu að
morgni. í Sturlungu, útgáfu
Jóns Jóhannessonar, Magnúsar
Finnbogasonar og Kristjáns
Eldjárns, er svo sagt í texta-
skýringum: ... „sól er í landsuð-
ri kl. 9“ og tímalengd bardagans
síðan miðuð við þá tímasetn-
ingu.
„Þórður og menn
hans réru
sem ákafast“
Fræðimennirnir virðast ekki
hafa athugað, að tímaákvörðun-
in, sem gerð var við landtökuna
og telja verður öruggari, kom
ekki heim og saman við þá, sem
gerð var úti á flóanum, þegar
skipin byrjuöu að róa til lands,
ef sú tímaákvörðun merkti, að
klukkan hafi þá verið níu. Skýr-
ing fræðimannanna á orðafar-
inu: „að þá myndi sól nær land-
suðri" hlýtur að vera skökk.
Það fer ekki á milli mála, að
flotarnir hafi mætzt 10—12 sjó-
mílur norðaustur af Reykjanesi
og á því svæði hafi orustan verið
háð, með einhverju reki fram og
til baka.
Skip Þórðar geta ekki hafa
verið sex tíma að róa til lands á
Reykjanesi. Róðrahraðinn hefði
þá ekki verið nema IV2 til 2 sjó-
mílur á klukkustund. Ef svo erf-
iðlega hefði gengið róðurinn
hefði þess verið getið í sögunni,
en þvert á móti er sagt: „Þórður
og hans menn reru sem ákaf-
ast.“ Þeir reru sem sagt lífróður
af því að þeir vissu Kolbein elta
sig, ef rynni á hafgola þegar liði
á daginn, og þeir gátu ekki siglt
undan, af því að þeir voru orðnir
reiðalausir, eftir því sem fram
kemur í máli Þórðar síðar. Þórð-
armenn áttu þannig líf sitt und-
ir því að ná landi sem skjótast
og komast til fjalla. Af hverju
þeir voru orðnir reiðalausir
kemur ekki fram. Þeir börðust
með beitiásunum og gætu hafa
misst þá þannig. Ætli þeir hafi
ekki barizt með möstrunum
líka?
Það er efalaust, að menn hafa
verið þreyttir og margir særðir
„af þeim sem með Þórði voru, en
alþýða manna var lítt sár“ segir
síðar, og nógur var mannfjöld-
inn, tugir manna á hverju skipi,
nema Hrafn hafði tæpast menn
aflögu, en lánar þó þeim á
Ógnarbrandinum fimm menn.
Menn hafa getað verið tveir um
ár og þess er hvergi getið í ferð
Þórðar að neitt af skipum hans
hafi verið þungt í róðri. Sem
sagt, það er engra erfiðleika get-
ið við landróðurinn.
Vel mannaðir teinæringar
gátu náð 6—7 sjómílna hraða í
logni og skorpuróðri og vanir
ræðarar, sem nóg var af á skip-
um Þórðar, gátu róið 10—12 sjó-
mílur í skorpu. Það er útilokað,
að þeim Þórði hafi gengið hægar
landróðurinn en sem svaraði 4
sjómílum á klukkustund. Þeir
hafa því lagt af stað til lands um
12-leytið en ekki kl. 9.
Landsuður er ekki
allsstaðar sama áttin
Landsuður er afstætt átta-
hugtak á voru eylandi með nesj-
um sínum og skögum og fjörð-
um, sem skerast í ýmsar áttir
inní meginlandið.
Á Austfjörðum er landsuður í
suðvesturátt, á Norðurlandi í
hásuður, við Faxaflóa (og einnig
á suðurströndinni vestan Dyr-
hólaeyjar) er landsuður í suð-
austur átt og einnig við Breiða-
fjörðinn.
Á Vestfjörðum er landsuður
nokkuð reikullar merkingar.
Vesturfirðirnir skerast allir
suðaustur í kjálkann og þar er
landsuður og landsunnan þegar
vindur stendur úr dalbotnum
fjarðanna. Hins vegar ganga
þverfirðir margir beint suður úr
ísafjarðardjúpi og á þeim fjörð-
um verður landsunnan einnig úr
dalbotnunum en þá er vindur
hásunnan. Ekki veit ég hvað
þeir kalla landsunnan á Strönd-
um en trúlega er það hásunnan,
ef ekki suðvestan. Við Húnaflóa
er hásunnanátt kölluð land-
sunnan og það á sjálfsagt við
um allt Norðurland.
En þótt landsuður væri þann-
ig afstætt áttamark, þá fylgdu
því tvær algildar reglur, og önn-
ur sú, sem í orðinu felst, að
vindur væri suðlægur og hin, að
vindur stæði af meginlandinu.
Allt hið sama er að segja um
sólarafstöðuna. Sól í landsuðri
var sól í suðri og yfir megin-
landinu, ekki yfir nes eða skaga,
þótt þar væri suður.
Vestfirðingarnir þarna úti á
Flóanum hafa ekki kallað sól í
landsuðri yfir Skagann. Þeirra
landsuður var Vatnsnesið og fjöll-
in fyrir botni Húnaflóa, sem einn-
ig er hið rétta landsuður við
Húnaflóa.
Þeir eru klárir á því, hvað sé
nokkurn veginn rétt suður, þeir
vita að Húnaflóinn liggur í
norður og suður og þeir eru á
honum miðjum. Hásuður eða
sólarsuður er því alveg á hreinu
fyrir þeim og það vill svo til, að
það er einmitt einnig landsuður
á þessum slóðum.
Það er hugsun manna, sem
halda að landsuður sé ævinlega í
suðaustur, hvar sem þeir eru
staddir, sem álykta eins og
fræðimennirnir fyrrnefndu hafa
gert.
„Kom það ásamt með þeim, að
þá myndi sól vera nær miðju
landsuðri“, merkir að sól var
nær því komin í hádegisstað og
þá gengur róðradæmið upp. Þeir
voru þrjá tíma að róa í land,
leggja af stað um hádegisleytið
og lenda um nón og róa þá til
dags
jafnaðar um 4 sjómílur á
klukkustund.
Þóf með snörpum
hryðjum
Þessar leiðréttu tímasetn-
ingar hér lengja tímann frá því
þeir „fundust" og þar til þeir
Þórður fóru að róa til lands um
eina 3—4 klukktíma. „En þá var
lágur veggur undir sólina, er
þeir fundust."
Þegar þeir „fundust" á líklega
við, þegar þeir höfðu séð hvorir
til annarra og felldu seglin og
bjuggust til orustu, fremur en
þegar sjálf höggorustan hófst,
eða skipin voru komin í tengsli.
Það var svo um sjóorustu,
þegar flotar áttust við, að sú
viðureign gat staðið lengi án
þess menn þreyttust af vopna-
burði.
Þegar lesin er frásögnin af
gangi orustunnar, þá er það
ljóst að það er ekki um uppi-
haldslausa höggorustu að ræða
hjá öllum þessum sex hundruð
og áttatíu mönnum, sem voru
samanlagt í báðum herjunum.
Þeir voru nokkurn tíma að grýta
hvorir aðra, bæði áður en skipin
lögðust í tengsl og eins á eftir.
Það er svo einnig ljóst, að bar-
daginn var þóf með snörpum
hryðjum, þegar greiddar voru
uppgöngur og sá atgangur
mæddi á tiltölulega fáum köpp-
um eða svo segir í sögunni, að
nálega var hver maður sár er
með Þórði hafði verið, en alþýða
manna lítt sár.
Sum skipanna koma ekkert
við sögu í sjálfum bardaganum
og er um það dálítið meinleg at-
hugasemd í sögunni.
Þegar Þórðar skip greiddu at-
róðurinn er aðeins sagt frá
hvernig fjögur skipanna lögðu
fram. Ognarbrandur var næstur
Horni á móti skipi Árbjarnar
Illugasonar, þá næst Þórður á
sinni skútu, þá Helgi Halldórs-
son og Ingjaldur og Sanda-
Bárður í annan arminn móti
skipi Sökku-Guðmundar. „En
þar í milli lögðu menn fram
skipum sínum sem drengskap
höfðu til“, eða með öðrum orð-
um: eftir því, sem þeir höfðu
kjark til.
Þórður hefur gengið
úr öllum ham
Milli þess, sem greiddar voru
uppgöngur, börðust menn um
stafna og það gátu auðvitað ekki
margir komizt að þar í éinu og
þá hafa menn getað hvílst. Eftir
að skip Þórðar losnuðu úr
tengslum, þá hafa þeir Þórður
getað verið lengi að dunda sér
við það á sínum léttu og liðlegu
skipum, að grýta og skjóta á
Kolbeinsmenn, sem ekki fengu
að gert, gátu ekki á sínum stirðu
skipum króað Þórðar skip af.
Það má reyndar segja, að þarna
á Húnaflóa 25. júní 1244 hafi
sjóorusta Grikkja og Persa við
Salamis 480 f. Kr. verið að
endurtaka sig, þótt allt væri
smærra í sniðum á Húnaflóa
nema bardagahugurinn og
grimmdin, og varla hafa Grikkir
átt marga aðgangsharðari en
Þórð kakala, ef rétt er sem Ingj-
aldur segir hér á eftir, að hann
hafi hroðið þrjú skip.
Þótt það sé auðvitað of í lagt
hjá skáldinu að eigna það Þórði
einum, þá er glöggt, að hann
hefur gengið úr öllum ham í
bardaganum og sú sveit sem
með honum var barizt hraust-
lega og borið hita og þunga
bardagans, þegar greiddar voru
uppgöngur.
Svo yrkir Ingjaldur:
Hrauð, þars hermenn kníðu,
hlutvandr, dunur randa,
menn vissu það, þrenna
Þórður hlaupmari borða.
Lýðk frák líf við dauða
liðveljanda selja,
en þess, er grið greindust,
galt Leirhafnar-Hjalti.
Þetta útleggst:
Þórður, hinn hlutvandi mað-
ur, hrauð þrjú skip, þar sem her-
mennirnir börðust. Menn vissu
það. Mér var kunnugt um, að
liðsmennirnir fengu líf sitt í
hendur fyrirliðanum í stað þess
að deyja (svo), en Leirhafnar-
Hjalti galt þess, að friðurinn
rofnaði.
Og Ingjaldur yrkir um liðs-
muninn í næsta erindi Atlögu-
flokks og kemur þar með
aðalástæðuna fyrir því að menn
Þórðar forðuðu sér, þótt það
væri fyrr en Þórður ætlaði.
íms hafði lið ljóma
leikherðandi verðar,
ruðusk mél í styr stála
stinn, tveim hlutum minna.
Því frák Þundarskýja
þingeggjandi leggja
Gunnars seins frá glaumi
græðis skíð og síðir.
Efni þessa þrælrekna erindis
er:
Bardagamaðurinn hafði tveim
hlutum minna lið. Hin stinnu
vopn voru roðin í orustunni. Ég
frétti að þess vegna hefði hann
lagt skipum sínum burt frá
orustunni að lokum.
Frh. síðar.
12