Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 3

heyra. Kirkjan hefur alltaf verið
eign Skarðverja og er svo enn.
Þess vegna var sá kostur valinn að
reyna ekki að skilja þessa þætti
að.
II
Skarðs er fyrst getið um 1120,
en þá bjó þar Húnbogi Þorgilsson.
Um forfeður hans eru engar heim-
ildir, en giskað hefur verið á, að
hann hafi verið bróðir Ara fróða,
því að afkomendur beggja áttu
sinn hvorn helming af Þórnes-
ingagoðorði. Ef þessi tilgáta er
rétt, að Ari fróði og Húnbogi hafi
verið bræður, þá hefur Húnbogi
verið ættaður frá Helgafelii. Eins
og síðar getur er Sturlunga og þar
með þátturinn af Geirmundi helj-
arskinn settur saman hér á
Skarði, en ætt Húnboga er ekki
rakin til hans, eins og margir hafa
óskað, að gert hefði verið. Hvers
vegna? Fyrsta skýringin er vitan-
lega sú, að Húnbogi var alls ekki
kominn af Geirmundi. Einnig hef-
ur tæpast verið þagað um ættlegg-
inn frá Geirmundi til Húnboga, af
því að sú ætt var svo alkunn, að
ekki hefði verið talin þörf á að
rekja hana. Svo er vel trúlegt, að
Sturlunguskrifarar hefðu ekki
hlífst við að skálda upp ættartölu
frá Geirmundi til Skarðverja, ef
þeir hefðu talið það þjóna hags-
munum sinum. Eina hugsanlega
skýringu mætti loks nefna, að
Húnbogi hafi verið svo lítillar
ættar, að ekki hafi þótt ástæða til
að rekja hana; verður þá að telja,
að frami hinna elstu Skarðverja
hafi verið merkilega skjótur, en
ættfaðirinn yrði enn merkilegri
fyrir það. Hver sem ætt Húnboga
hefur verið, er víst, að engar heim-
ildir eru til að segja annað en ætt
Skarðverja hafi setið á Skarði frá
byrjun 12. aldar. Þegar sagt er, að
sama ættin hafi setið á Skarði
samfellt frá 11. öld eða þegar
reynt er að tengja hana við Geir-
mund heljarskinn, landnáms-
mann, eru það aðeins ágiskanir,
sem eiga sér ekki stoð.
Aftur á móti var Yngveldur
Hauksdóttir, kona Húnboga
Þorgilssonar, göfugrar ættar, því
að hún var komin af Ingólfi Arn-
arsyni landnámsmanni, er „byggði
suður í Reykjarvík." Verður vart á
kynbetra ætterni kosið. Ætt Yng-
veldar er einnig rakin til Ólafs pá
Höskuldssonar í Hjarðarholti og
Auðar djúpauðgu í Hvammi. Eftir
Húnboga föður sinn bjó á Skarði
Snorri prestur, sem gegndi í 14 ár
1156—1170 æðsta veraldlegu emb-
ætti þess tíma, lögsögumanns-
embætti. Hann var ekki seinasti
Skarðverjinn, sem gegndi háu
embætti. Kona Snorra prests og
lögsögumanns hét einnig Yngveld-
ur og er ætt hennar rakin til
Arndísar dóttur Steinólfs lága
Hrólfssonar landnámsmanns í
Fagradal. í Landnámu er sagt, að
Arndís hafi numið land 1 Bæ í
Hrútafirði, svo að ekki er hægt að
rekja ætt Skarðverja innan sömu
sveitar óslitið frá landnámi.
Afkomendur Snorra Húnboga-
sonar, er bjuggu á Skarði á 13. öld
voru prestar og var seinasti prest-
ur í Skarði Snorri Narfason,
Skarð-Snorri (d. 1260), sem sagður
var auðugasti maður á Vestfjörð-
um. Annars virðast Skarðverjar
þá hafa verið friðsamir menn, sem
lítt koma við deilur manna nema
til sátta. Sonur Snorra, Narfi, bjó
á Kolbeinsstöðum og þegar klerk-
um var boðið að skilja við konur
sínar, þá fékk hann leyfi erkibisk-
ups til að mega búa með konu
sinni, enda eru fá eða engin dæmi
í landssögunni að menn hafi átt
siíku barnaláni að fagna sem
hann.
Eins og fram hefur komið var
stjórnendum kirkjunnar ekki að
skapi, að höfðingjar tækju
prestsvígslu og réðu kirkjum. Þeg-
ar árið 1190 bannaði erkibiskup að
vígja goðorðsmenn og varð það til
þess að synir Snorra Húnbogason-
ar lögsögumanns létu Sturlungum
í hendur goðorð sitt. Um 1280 var
klerkum bannað að kvænast. Það
var mikilvægur þáttur í baráttu
kirkjunnar fyrir stöðum, því að þá
gátu kirkjustaðir og prestsskapur
ekki gengið að erfðum. Jörðum,
sem sóknarkirkjur voru á, átti
kirkjan að ráða. Slíkir kirkjustað-
ir voru nefndir staðir (beneficia),
sem biskup veitti síðan sem lén.
Þetta var þróun í aðra átt en verið
hafði á 11. og 12. öld hér á landi.
Höfðingjar höfðu reist kirkju og
ráðið til sín presta. Hérlendis voru
allar kirkjur í eigu einstakli'nga,
þ.e. bænda. Til þess að þurfa ekki
að greiða presti kaup, þá lærðu
margir höfðingjar til prests og
tóku prestsvígslu. Fjórðungur tí-
undar rann til kirkju og fjórðung-
ur til prests og varð það því helm-
ingur tíundar, sem kirkjueigandi
fékk, ef hann var einnig prestur.
Fyrstur Skarðverja til að taka
prestsvígslu var Snorri Húnboga-
son lögsögumaður, en skömmu
fyrir miðja 12. öld er nefndur á
Skarði presturinn Oddi Þorgilsson
frá Staðarhóli, sem lært hafði hjá
Sæmundi fróða í Odda. Er þess
vegna alveg öruggt, að um þetta
leyti, þ.e. miðja 12. öld, hefur verið
kirkja á Skarði, þótt ekki sé hún
nefnd beinum orðum. óhugsandi
er með öllu, að lögsögumaðurinn
hafi jafnframt verið prestur við
kirkju annars staðar í sveitinni.
Þar er komin heimild um kirkju á
Skarði u.þ.b. hálfri öld eldri en
kirknatal Páls biskups, sem áletr-
unin á plattanum telur elstu
heimild um kirkju á Skarði.
Um Skarð fór eins og fjölmarga
aðra kirkjustaði, að kirkjuvaldið
náði þeim aldrei og réðu bændur
jörð og kirkju alla tíð. Bænda-
kirkjur voru og eru leifar af því
skipulagi, sem var á þjóðveldisöld,
þ.e. til 1262. Framan af höfðu
kirkjueigendur rétt til að ráða
presta til kirkna sinna, en virðast
hafa misst þau réttindi fil er-
lendra biskupa, sem hér voru um
1400. Eftir siðaskiptin skyldu
helstu menn safnaðanna kjósa
prest. Á hvítasunnu 1683 eða fyrir
rétt þremur öldum, skrifa á Skarði
27 bændur undir kosningarbréf til
séra Egils Helgasonar til Skarðs-
og Búðardalssókna. Þetta hafa
verið bændur á lögbýlum sókn-
anna og a.m.k. 18 eða % þeirra
skrifa undir með eigin hendi.
III
Þar sem nú var minnst á kirkj-
una í Búðardal, er rétt að gera
grein fyrir kirkju þar og öðrum
guðshúsum, sem verið hafa í nú-
verandi Skarðs- og Klofnings-
hreppi eða Skarðs- og Dagverðar-
nessókn. Verður byrjað innst í
Fagradal ytri og haldið út. Laust
fyrir miðja síðustu öld sömdu séra
Friðrik Eggerz og Kristján Magn-
úsen sýslumaður á Skarði lýsingar
á Skarðsþingum — vitaskuld sinn
í hvoru lagi — en báðir segja að
merki sjáist eftir kirkju í Ytri-
Fagradal. Friðrik Eggerz bætir
við, að kirkjan hafi verið færð að
Búðardal. Ekki nefnir séra Friðrik
neina skjallega heimild.f svo að
hann fer eftir sögusögnum eða
ályktar að sóknarkirkja í Ytri-
Fagradal sé illa í sveit sett. Engir
máldagar þ.e. skrá um eignir og
ítök eru kunnir um þessa kirkju.
Ekki er mér alveg ljóst, hvort í
Sturlungu er getið um kirkju í
Ytri-Fagradal, þar sem getið er
um kirkju í Fagradal, sem gæti
verið Ytri- eða Innri. í Innri-
Fagradal var eitt af seinustu
bænhúsum hér um slóðir, en það
var lagt niður 1826, en það er utan
þessa efnis. Um 1259 vígði Sig-
varður biskup Þéttmarsson kirkju
i Búðardal, og virðist svo, að þar
hafi ekki verið sóknarkirkja áður.
Þá voru Búðardalur, Tindar og
Hvarfsdalur tekin undan Skarðs-
kirkju, en í staðinn eignaðist
Skarðskirkja hálfa Brekku í Bitru
með reka. Sóknarkirkja var síðan í
Búðardal, uns hún var lögð niður
með konungsbréfi 14. sept. 1849 og
fór sumt af kirkjugripunum í Dag-
verðarneskirkju. Á seinni öldum
a.m.k. áttu sókn að Búðardal:
Hvarfsdalur, Tindar, Níp, Heiðna-
berg, Ytri-Fagridalur og Akureyj-
ar.
í máldögum Skarðskirkju 1397
og 1533 er sagt, að þaðan skuli
syngjast til Kross, Ballarár,
Kvennahóls og Dagverðarness.
Einnig átti að syngjast til bæn-
húsa í Sviney (þ.e. Purkey),
Hrappsey, Fremri-Langey og Fag-
urey, sem tilheyrir nú Stykkis-
hólmshreppi. Heimildir eru ekki
ljósar um hve oft hefði átt að
messa á þessum stöðum, en svo er
að sjá sem það hafi annaðhvort
verið 25 messur eða 6 messur á
ári. Við rask á Krossi 1947 fundust
þar mannabein og bænhúsrústin,
sem mældist að innanmáli 2'Á
metri x 5 metrar. Taldi Kristján
Eldjárn þetta vera nálægt vana-
legri stærð á bænhúsum fyrri
alda. Árið 1492 vígði Stefán bisk-
up Jónsson bænhús á Melum og
átti þingaprestur að syngja þang-
að 12 messur á ári, en fá 2 álnir
fyrir hverja messu. Samkvæmt
því hefur prestur þurft að syngja
60 messur til að vinna fyrir kýr-
verði. Engar heimildir eru mér
kunnar um neitt af þessum bæn-
húsum eftir siðaskipti, svo að þá
hafa þau trúlega verið aflögð.
í fyrrnefndum máldögum
Skarðskirkju er sagt, að í Dag-
verðarnesi sé kirkja, en síðar varð
bænhús þar til 1758, er það var
gert að sóknarkirkju. Þessir bæir
áttu þangað kirkjusókn: Purkey,
Hrappsey, Arney, Langeyjar báð-
ar, Langeyjarnes og Emburhöfði
frá 1781, af því að bóndinn sem
þar bjó var ósáttur við prestinn,
sem þjónaði Staðarfelli. Þegar
kirkjan í Búðardal var lögð niður,
var sókn hennar lögð til Skarðs-
kirkju, en til Dagverðarness land-
jarðir í núverandi Klofnings-
hreppi, sem allar nema Lang-
eyjarnes áttu áður kirkjusókn að
Skarði. Um þessi bænhús og þá
einkum kirkjurnar í Búðardal og
Dagverðarnesi mætti margt fleira
til tína, ef tími væri til.
IV
Eins og fram hefur komið, gátu
höfðingjar ekki eftir 1280 leitað
eftir metorðum í þjónustu kirkj-
unnar. Hér um slóðir voru ekki
klaustur eða ríkir kirkjustaðir og
konungur eignaðist aldrei mikið af
jörðum. í Dalasýslu voru jarðeign-
ir alitaf mest í eigu ríkra einstakl-
inga, þ.e. eignaskipting jarða var
alla tíð álíka og var alls staðar
annars staðar á íslandi við lok
þjóðveldisins. Skarðverjar höfðu
meira olnbogarými, af því að
Skarð og reyndar Vestfirðir allir
voru fjarlægir miðstöðvum kirkju-
og konungsvalds.
Tveir synir Narfa Snorrasonar
á Kolbeinsstöðum, Þórður og
Snorri, bjuggu á Skarði, en þeir
urðu báðir lögmenn, en Narfi átti
þrjá syni og urðu allir lögmenn.
Lögmannsembættin voru þá
æðstu veraldlegu embættin á ís-
landi. Á dögum þeirra Narfasona
á Skarði var þar sett saman sam-
steypuritið Sturlunga, sem var
skeytt saman úr mörgum eldri
sögum með úrfellingum og viðauk-
um. Merkasti viðaukinn er þáttur
af Geirmundi heljarskinn fremst í
Sturlungu og í litlum tengslum við
annað efni Sturlungu. í þættinum
er sögn um ljós yfir reynilundi,
þar sem kirkjan á Skarði stendur
svo að þátturinn tengist óneitan-
lega Skarðskirkju mjög. Stærsta
saga í Sturlungu er íslendinga
saga Sturlu Þórðarsonar, en hann
setti einnig saman Sturlubók
Landnámu. Mig hefur lengi undr-
að, hve miklu minna er gert úr
veldi Geirmundar í þættinum af
honum en í Sturlubók Landnámu
og kann ég ekki skýringar á því.
Snorri Narfason var yngstur
sinna bræðra og lengst lögmaður.
Um 1327 er kirkjan var vígð á
Skarði, lögðu Snorri og Þóra kona
hans til kirkjunnar 10 hundruð „í
sæmilegum gripum", en þeir voru
8 bækur og 5 glergluggar. „Þessa
hluti lagði nefndur Snorri til
kirkju að Skarði fyrir það sem
gafst til hennar, meðan hann var.“
Snorri hefur með öðrum orðum
verið að láta kirkjuna fá eitthvað í
staðinn fyrir þær tekjur, sem
hann hafði hennar vegna. Slíks
voru mörg dæmi fyrr og síðar.
Snorri virðist einnig hafa átt
Staðarfell, en það stóð ekki lengi.
Sonur Snorra lögmanns var
Ormur, sem einnig varð lögmaður
og einnig hirðstjóri. Hirðstjórar
báru ábyrgð á stjórn landsins,
innheimtu konungstekna og höfðu
eftirlit með sýslumönnum og
verslun. Ormur tók þátt í Grund-
arbardaga 1361 eða 1362, en hann
dó upp úr 1400. Sonur hans var
Guttormur, sem veginn var árið
1381 í Snóksdal. Guttormur var
faðir Lofts Guttormssonar ríka.
Ormur Snorrason var einnig við
bókiðju kenndur og hefur margt
verið fjallað um handrit þau er
Predikunarstóllinn í Skarðskirkju: Myndir af Daða Bjarnasyni bónda á
Skarði (d. 1633) og Arnfríði Benediktsdóttur konu hans (d. 1647)
Kristinn Jónsson, kirkjubóndi á Skarði, Þórunn Hilmarsdóttir kona hans og
Ólafur Skúlason vígslubiskup, sem predikaði á Skarði við kirkjuhátíðina 28.
ágúst.
3