Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 22

FANNFERGI
Smásaga eftir
Wolfgang Borchert
Á greinum trjánna hvíldi snjór.
Vélbyssuskyttan söng. Hann stóð á
verði í rússneskum skógi, langt frá öðr-
um stöðvum. Hann söng jólasálma,
enda þótt komið væri fram í febrúar.
Það kom til af því, að metraþykkur
snjór var yfir öllu. Snjór milli svartra
trjábola. Snjór á dimmgrænum limum
trjánna. Hann hafði staðnæmst á smá-
greinum, fokið áþekkur baðmullar-
skrauti á runna og kjarr, lamist upp að
svörtum bolum trjánna. Feikilegur
snjór. Og vélbyssuskyttan söng jóla-
sálma, enda þótt febrúar væri genginn
í garð.
Öðru hverju verður ekki hjá því
komist að hleypa af nokkrum skotum.
Annars verður byssan óvirk í gaddin-
um. Best að miða bara eitthvað út í
loftið. Svo byssan verði ekki óvirk.
Réttast væri að skjóta á burknann
þarna. Já, þennan þarna, því að þá er
hægt að ganga úr skugga um, að eng-
inn leynist inni í honum. Þá verður
sálinni rórra. Best er að taka ærlega
skotrispu á stundarfjórðungs fresti. Þá
verður sálinni rórra. Annars læsist
gaddurinn um vopnið. Það rýfur líka
þögnina, þegar hleypt er af skotum
öðru hverju. Þetta hafði sá sagt, er
hann leysti af hólmi á verðinum. Hann
hafði líka sagt vélbyssuskyttunni, að
Enda þótt heitt sólskinið flæði yfir land-
ið, er myrkur. í dögun er myrkur, hvorki
roðagullin morgunský á himni né sólargeisli
á vatni, heldur myrkur. Eilíft myrkur. Og á
nóttunni sjást hvorki stjörnur né tungl, því
að biksvart myrkrið hefur slökkt ljós þeirra.
Daglöng dimma. Næturlöng dimma. Dimma
vikum saman. Því myrkrið í sál mannanna
hefur borið ljós sólar, stjarna og tungls
ofurliði.
Hann situr einsamall í fangaklefa umluk-
inn þessum sorta. Hann er tvítugur. Heitir
Wolfgang Borchert. Og þrátt fyrir þennan
barnslega aldur hefur hann drýgt stórglæp
með fulltingi hættulegs vopns: f nokkrum
bréfum og á fáein blöð hefur hann skrifað
sannleikann um Þýskaland Hitlers með
pennanum sínum granna. Þessar lýsingar
Borcherts á tilgangsleysi og hörmungum
styrjaldarinnar, á eymd fólksins og volæði,
á grimmdinni og brjálæðinu, eiga eftir að
ráða stuttri ferð hans á þessari jörð. Sann-
leikurinn mun verða honum að fjörtjóni.
22
skyldugt væri að taka kuldahlífina frá
eyrunum. Samkvæmt skipun frá her-
stjórninni. Menn eiga að taka kulda-
hlífina frá eyrunum, er þeir standa á
verði. Annars heyra þeir ekki nokkurn
skapaðan hlut. Þetta er skipun. En það
heyrist hvort eð er ekki stuna né hósti.
Allt er hljótt. Steinhljóð. Vikum sam-
an. Órofaþögn. Ójá, í þessari þögn er
gott að hleypa af skotum annað slagið.
Þá verður sálinni rórra.
Þetta hafði hermaðurinn sagt, sem
hann leysti af hólmi á verðinum. En
svo stóð hann einn eftir. Hann tók
kuldahlífina frá eyrunum, og gaddur-
Fangelsi og vígvöllur
Sporhundar Hitlers fundu bréf þau, er
opinberuðu glæp Wolfgangs Borcherts, við
húsleit á heimili hans í Hamborg. Þeir
hugðust samstundis taka hann höndum, en
gripu í tómt: Borchert hafði verið kallaöur í
herinn og sendur til Rússlands á vígstöðv-
arnar. Þar kynntist hann af eigin raun djöf-
ulskap styrjaldarinnar, og þessi reynsla
hans átti eftir að setja svip sinn á öll ritverk
hans. Borchert særðist fljótlega illa og
veiktist upp úr því háskalega. Dögum sam-
an lá hann fárveikur í sjúkraskýli á víg-
stöðvunum; dægrin runnu saman; mínútur
urðu að árum, vikur breyttust í sekúndur.
En blóðhundar Hitlers þefuðu hann uppi,
manninn, sem tekið hafði sér í hönd vopn
skæðara öllum skottólum foringjans. Þeir
unnu honum öngrar hvíldar, heldur drógu
hann fársjúkan til Núrnberg, þar sem hon-
um var umsvifalaust varpað í fangageymsl-
ur. Þá stóð hann á tvítugu. Hann hlaut
inn læsti oddhvössum fingrum sínum í
þau. Hann var aleinn.
Og snjór hvíldi á smágreinum
trjánna; var sem límdur við dimmbláa
boli þeirra; lá í dyngjum yfir kjarrinu.
Hann hafði fokið í skafla hér og hvar,
staðnæmst í lautum, feykst til og frá.
Fannfergi mikið.
Og í snjónum undir fótum hans varð
aðsteðjandi hætta lágvær og hljóðlát.
Hún virtist fjarlæg honum, enda þótt
hún gæti staðið á þeirri stundu fyrir
aftan hann. Því snjórinn leyndi hætt-
unni. Og í snjónum undir fótum hon-
um, þar sem hann stóð einsamall á
nóttunni, aleinn í fyrsta skipti, varð
hvorki læknishjálp né neina aðra aðhlynn-
ingu. Aðframkominn var hann leiddur fyrir
rétt og dæmdur til dauða. Hálfan annan
mánuð beið hann aftökunnar í dimmum
klefa. Og enda þótt sólskinið flæddi yfir
landið, og lækirnir léku smálög fyrir fugla
himinsins, þá var myrkur og þögn umhverf-
is Wolfgang Borchert, eilíft myrkur, grafar-
þögn. Áð þessum tíma loknum var dómur-
inn mildaður vegna aldurs sakborningsins.
hann sat áfram í myrkum klefanum, einn og
yfirgefinn. Hann var sviptur öllu því sem
hann unni: penna og blaði, ættingjum og
vinum, fuglum og jurtum, degi og nóttu.
Böðlar hans ákváðu að hálfu ári liðnu að
hleypa honum út úr klefanum og senda
hann til Rússlands að nýju. Þeir kölluðu það
„náðun". Og Borchert hélt aftur til Rúss-
lands, vanheill sem áður.
Fljótlega kom í ljós, að sjúkdómur hans
hafði betur en allar þær skipanir, sem hon-
um voru gefnar. Hann var ekki einu sinni
vopnfær og því öldungis ónothæfur til að
drepa menn. Upp frá þessu lenti Borchert á
flæking milli sjúkraskýla og fangelsa. Þegar
loks átti að láta hann lausan, lapti klefa-
nautur Borcherts það í skósveina Hitlers, að
Borchert hefði oft og tíðum gert gys að for-
ingjanum og lagt nafn hans við hégóma. í
stað frelsis hlaut Borchert að launum níu
mánaða fangavist. Níu mánaða myrkur.
í þetta sinn var hann ekki sendur til
Nurnberg, heldur látinn dúsa í Berlín-Moa-
bit. Og í dimmum klefanum heyrði hann
ekki tónlist lífsins leikna af fótataki manna
og söngfuglum, heldur féllu sprengjur allt í
kringum hann með þrumugný: Þýskaland
Hitlers var að hruni komið.
Bandarískir landgönguliðar urðu til þess
að ljúka upp dyrunum á klefa Borcherts.
Hann var þá hálfþrítugur. f fimm ár hafði
hann reikað milli vígvalla, sjúkraskýla og
fangelsa. Hann var helsjúkur maður. Samt
sem áður hélt hann fótgangandi til heima-
stöðva sinna í Hamborg. Og bjartan maí-
morgun blasti borgin við honum: Líkt og í
móðu sá hann ána Elbu streyma milli húsa
og stræta, gegnum borgina hans gömlu,
gegnum bernsku hans og uppvaxtarár. —
Þrátt fyrir fimm ára kvöl var hugur hans
Ólafur Jóhann Ólafsson
Rödd
gla tadrar
æsku
nálægð allra lágvær og hljóð. Snjórinn
gerði návist þeirra fjarlæga honum.
Snjórinn leyndi þeim, því að í honum
urðu allir hlutir svo þöglir og hljóðlát-
ir. Jafnvel blóðstreymið í eyrum hon-
um tók að láta hátt, svo hátt, að það
yfirgnæfði allt annað. Þannig svæfði
snjórinn allar raddir.
Allt í einu heyrðist andvarpað.
Vinstra megin við hann. Fyrir framan
hann. Svo hægra megin. Aftur vinstra
megin. Og skyndilega að baki honum.
Vélbyssuskyttan stóð á öndinni. Þarna
— aftur þarna. Það heyrðist andvarp-
að. Suðið í eyrum honum var orðið há-
vært. Þá var andvarpað enn að nýju.
Hann bretti frakkakragann upp í
miklu fáti. Titrandi fingur hans þrifu í
kragann, svo að hann hyldi ekki eyrun.
Þarna! Þarna heyrðist andvarpað!
Kaldur sviti braust fram undan hjálm-
inum og fraus á enni honum. Fraus
þar. Úti var fjörutíu og tveggja stiga
gaddur. Undan hjálminum braust
fram sviti og fraus. Hann heyrði and-
varpað. Að baki honum. Og hægra
megin líka. Langt fyrir framan hann.
Svo hér. Og síðan þarna. Einnig þar.
Vélbyssuskyttan stóð í rússneskum
skógi. Snjór hvíldi á smágreinum
trjánna. Og það þaut í blóðinu í eyrum
hans. Og svitinn fraus á enni honum.
Og svitinn braust fram undan hjálmi
hans. Því hann heyrði andvarpað.
Eitthvað andvarpaði. Ellegar einhver.
Snjórinn leyndi þeim, sem andvarpaði.
Þessvegna fraus svitinn á enni honum.
Því óttinn lét hátt í eyrum honum, og
hann heyrði andvarpað.
Þá tók hann að syngja. Hann söng
Wolfgang Borchert
eldsnarpur sem áður og vitsmunir hans al-
gerlega óskertir. Nasistum hafði mistekist
sú list sín að deyða sálina, en láta líkamann
hjara. Sál hans bar birtu sem fyrrum.
Heimkoman
Borchert lá lengi rúmfastur eftir heim-
komuna. Engin lyf unnu á sjúkdómi þeim,
er heltekið hafði umbúðir sálarinnar. Hann
reyndi allt, sem í hans valdi stóð til að lifa
svonefndu eðlilegu lífi. Hann freistaði þess
jafnvel að taka að sér hlutverk í leikritum,
enda þótt fætur hans neituðu að bera hann.
Hann lagði allt í sölurnar til að geta hafið
nýtt líf, þar sem göngustafur leysti skot-
vopn af hólmi, fuglasöngur kæmi í stað