Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 6

Vilhjálmur Bjarnason
Frásögn af kostulegu
matarboöi hjá
Jóhannesi Kjarval
Um árabil hafði ég reynt að eignast
málverk eftir Jóhannes Kjarval. Hann
vissi vel um þessa ósk mína, og virtist
vera því meðmæltur að ég eignaðist mál-
verk eftir sig, bæði vegna frændsemi
okkar og dálitils kunningsskapar á seinni
árum. Þetta var þó ekki eins auðvelt eins
og það sýndist einfalt. Það bar ávallt
eitthvað á milli þegar á átti að herða, og
ekki var það frekar hans sök en mín. Eitt
sinn átti ég t.d. völ á svo stórri mynd að
ég hafði ekkert veggpláss fyrir hana. Það
að fara að skaffa mynd af þeirri stærð
sem passaði á mína stofuveggi fór að
sjálfsögðu í taugarnar á meistaranum.
En frekari myndaviðskipti okkar Kjar-
vals eru hinsvegar heil saga útaf fyrir
sig. Á laugardeginum milli jóla og nýárs
var ekki unnið, svo ég tók bílinn minn og
ók út í eftirmiðdaginn mér til hressingar.
Ég ók niður í borgina því götur hér innfrá
voru í þá daga ekki fullgerðar. Heimar og
Vogar voru aðeins að myndast, því þetta
var árið 1958. Ég lagði leið mína um Bar-
ónsstíginn, þar eð ég vissi að Kjarval bjó
á þessum tíma í hornhúsinu á Njálsgötu
og Barónsstíg. Þar á neðstu hæð eða
jarðhæð var Kiddabúð, en á hæðinni fyrir
ofan leigði Kjarval tvö herbergi af bróður
sínum, Bjargmundi, en sjálfur bjó
Bjargmundur á 3ju hæð. Ég sá ljós á
annarri hæð og taldi því að Kjarval væri
heima. Ég hugsaði með mér að gaman
væri að vita hvernig ég sækti að honum á
þessum tíma. Ég lagði bílnum á góðan
stað og ákvað að gjöra vart við mig. Ég
gekk upp stigann til annarrar hæðar og
bankaði á dyr meistarans.
„Kom inn,“ kvað við djúp og dimm rödd
húsbóndans, og ég gekk inn.
„Blessaður frændi," sagði hann, „þú
sést of sjaldan, en velkominn samt.“
Ég svaraði því til að ég sæist sjaldan af
þeirri ástæðu einni að húsbóndinn væri
aldrei heima þegar ég kæmi við.
„Já,“ sagði Kjarval og hélt áfram:
„Maður er nú að bisa við að bjarga þjóð-
inni. Þeir segja mér að hún sé svo voða-
lega bágstödd og fátæk, svo að við verð-
um að láta hendur standa fram úr erm-
um áður en allt fer á hvolf. Ertu ekki
sammála?"
Jú, auðvitað var ég það, það væri bara
að vita hvernig á þessu stæði og hvar ætti
að byrja úrbæturnar.
„Jú, góðir sjómenn fá allstaðar skips-
rúm, eða svo var það hér áður,“ svaraði
Kjarval. „Kannski er þetta líka orðið
breytt, já þessvegna fer þetta allt yfirum
og á hvolf."
Hann hélt áfram: „Það er nú lítið að
sjá hjá mér núna. Það er allt rifið útúr
höndunum á mér samstundis og eitthvað
skapast, en hér er bók sem ég vil gefa þér,
ég á tvær, fékk aðra núna í jólagjöf, hef
ekki að gjöra við nema eina.“ Ég þakkaði
gjöfina sem var Fjölfræðibókin.
„Heyrðu vinur,“ sagði Kjarval, „þekkir
þú ekki hann Arnþór frá Akureyri? Hann
er kunningi minn og mikill sómamaður."
Ég taldi mig hinsvegar ekki þekkja til
Arnþórs.
„Hann Arnþór," hélt Kjarval áfram:
„Ég hélt að allir þekktu hann. Hann er
einn af Sambandsmönnunum og stjórnar
iðnfyrirtækjum þeirra á Akureyri. Hann
kemur nú hér á eftir, og ég má til með að
kynna ykkur, því þetta er göfugmenni. Ég
er að láta sjóða kinnar, því að hann Arn-
þór ætlar að borða hjá mér eftir að hann
hefur lokið störfum dagsins. Nú bíður þú,
vinur, þar til að hann kemur, og við setj-
umst allir saman og borðum kinnar. Salt-
aðar kinnar eru alveg herramanns mat-
ur,“ bætti hann við.
Ég tók þessu frekar dauflega, taldi að
þetta matarboð tæki of langan tíma.
„Annað kemur ekki til greina," ansaði
Kjarval. „Þú verður að kynnast honum
Arnþóri, hann er sómi Norðlendinga og
stórmenni. Stúderaðu nú bara bókina á
meðan kinnarnar sjóða, og láttu þér ekki
leiðast.“
Mér var nú ljóst að ég var kominn á
yfirráðasvæði Kjarvals, og hann var hús-
bóndi á sínu heimili. Ég fór því að hans
óskum, gaf mig til rólegheita og blaðaði
svolítið í Fjölfræðibókinni, eins og mér
hafði verið bent á, en fór síðan að litast
um í vistarverum hans. Innra herbergið
virtist vera svefnherbergi, þó að fátt
benti til að svo væri. Þarna var þó legu-
bekkur, dívan af gömlu gerðinni sem stóð
út við einn vegginn, og eftir útlitinu að
dæma virtist hann vera háaldraður.
Fyrir framan divaninn stóð lítið borð
með öskubökkum og allslags dóti, stórum
hlöðum af gömlum dagblöðum var hér og
þar staflað upp við veggina. Mér datt í
hug að ef hér væri komin þrifin húsmóð-
ir, þá myndi henni ekki verða um sel, því
umgengnin var í lágmarki. Kjarval bjó
hér með sjálfum sér, hugsaði um sig og
lifði eftir þeirri gullnu reglu að „sjálfs er
höndin hollust". Hann var ekki að hugsa
um svona smámuni, og engum var því um
að kenna.
Nú birtist Arnþór frá Akureyri. Kjar-
val kynnti okkur með tilheyrandi upplýs-
ingum og komplimenti. Eftir stuttar
samræður um daginn og veginn sagði
Kjarval:
„Ég ætla nú að skreppa hér upp og ná í
kinnarnar, þær hljóta að vera soðnar. Þið
talið saman á meðan og haldið uppi húm-
or hússins." Að stundu liðinni kom
Kjarval til baka með heljarstórt steikar-
fat kúffullt af saltfiski. Og á fatínu var
aðeins rosastór gaffall, tvítenntur forkur
með óhugnarlega stóru heimasmíðuðu
skafti sem hvergi gat samræmst hinum
hluta áhaldsins. Þetta undraáhald stóð
lítt í jafnvægi á fiskfatinu, og var því
alltaf að detta af því. Kjarval hélt á fat-
inu niður stigann af 3ju hæð, og í annarri
hverri tröppu beygði hann sig eftir fork-
inum. Okkur, sem horfðum á, fannst
þetta broslegt, og gátum ekki leynt hlátr-
inum þegar Kjarval var loksins kominn
niður alla leið. Hann tók undir glaðværð
okkar, og steig nokkur dansspor með
fiskfatið hátt á lofti. Voru nú allir komn-
ir í hátíðarskap og Kjarval lék á als oddi.
Hann var svo margslunginn í glaðværð
sinni, að gott var að vera í návist hans
þegar sá gállinn var á honum.
„Jæja, vinir," sagði hann. „Þetta er nú
ekki eins gott og ég ætlaðist til, kinnarn-
ar voru nefnilega ekki til. Alveg ófáan-
legar. En saltfiskur er hér samt og hann
er góður, og lífið er saltfiskur," bætti
hann við. Við Arnþór vorum þessu fylli-
lega sammála. „Ég tók engin hnífapör
með,“ sagði Kjarval. „Ég veit að þið hafið
vasahnífa." Við svöruðum því neitandi,
og þá sagði Kjarval:
„Já, það er þetta sem ég hef oft rekið
mig á, að þjóðin er í afturför á mörgum
sviðum. Já, þetta er afturför," endurtekur
hann nokkrum sinnum.
Hann æsti sig nú upp, brýndi raustina
og sagði: „Hér áður fyrr var þetta föst
regla að bera á sér vasahníf,“ og með
offorsi endurtók hann yfirlýsingu um
þessa dæmalausu afturför íslendinga.
Allt þetta jók á hláturmildi okkar Arn-
þórs, það leyndi sér ekki að við vorum nú
6 stafgólf, „þiljuð að öllu og loft
yfir 2 fremstu stafgólfum". Viðir
til hennar voru fengnir norðan af
Ströndum og úr Grundarfirði. Við
þessa kirkju hlýtur að vera átt í
Sýslumannaævum Boga á Stað-
arfelli, er hann segir, að Ólöf ríka
hafi látið „byggja Skarðskirkju
mjög vandaða, voru eiri brydd öll
bitahöfuð, og stólparnir nær
feðmingsdigrir. Spónþak var á
kirkjunni".
Margt hefur hér verið kennt við
Ólöfu. Árið 1760 segir í prófasts-
vísitasíu, að kirkjueigandi hafi 30.
ágúst 1759 afhent kaupmanni í
Stykkishólmi svokallaða Ólöfar-
klukku til að láta umsteypa í
Kaupmannahöfn. Árið 1762 er
Ólufarklukkan aftur komin um-
steypt með ártali 1761.
Arið 1783 er gamla tímburkirkj-
an ofan tekin og torfkirkja byggð í
staðinn; var hún í 6 stafgólfum og
öll undir reisifjöl. Annars gætu
mér fróðari menn teiknað þessa
kirkju og þá næstu á undan. Þessi
torfkirkja stóð hér til 1847 og er
að líkindum eina torfkirkjan, sem
hér hefur staðið. Þegar hún var
reist átti Magnús Ketilsson sýslu-
maður Skarð. Um hann geta menn
lesið í ævisögu hans eftir Þorstein
sýslumann Þorsteinsson. Á tímum
Magnúsar eða um tuttugu ára
skeið var Skarð í leiguábúð, eða
þar til Skúli sonur Magnúsar fór
að búa 1797.
Miklar og langvinnar deilur
stóðu milli Skúla og Kristjáns
sonar Skúla annars vegar og séra
Eggerts Jónssonar og Friðriks
Eggerz hins vegar. Friðrik vandar