Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 5
Jónas E. Svafár: gjaldþrot grasmoldin gekk af göflunum yfir hrunin hús með heilahristing í jarðskjálfta suðurlandsins þá skriðum við á fjórum eftir skotgrafastyrjöldina var oss úthlutað fullveldinu úr sóttkveiktri jarðarför þá fórum við að ganga með bryndrekar og bifreiðar bárust á banaspjót en sverð og skjöldur gaf oss sjálfstæðan gang í verjum þá lærðum við að hjóla ég var gefin fyrir geðklofið líf og kveða stríð gegn gjaldþroti sem fyllir verðbólguna þrýstilofti þá eyðist tíminn í rúmið í segulmagnaðri tölvuvölvu tæknifrjóvgast mannkynið með vélmenni á hvert heimili þá getum við geispað golunni son sýslumaður átti báðar kirkj- urnar, svo að á sama stað hefur verið gert við altarisbríkina og predikunarstóllinn málaður. Árið 1844 voru „nýjar hjörur af mess- ing ... tillagðar á altarisbríkina". Árið 1848 er sagt að taflan hafi verið „lituð að nýju og endurbætt þar sem þörf var á“. í júlí 1898 leggur taflan upp í langferð til Parísar og er þar á heimssýning- unni árið 1900. í pésa um þá sýn- ingu er talið trúlegt, að hún sé íslensk smíði. Árið 1911 skoðaði Matthías Þórðarson þjóðminja- vörður kirkjuna á Skarði; hann talar um, að hugsanlega hafi verið gert við töfluna vegna Parísar- ferðarinnar, en hann vissi ekki um viðgerðirnar 1788 og 1848. Matthí- as taldi myndirnar þýskar eða hollenskar, en tímasetur þær ekki. Það er ekki rétt sem ég sagði á Staðarfelli fyrir tveim árum að taflan væri úr alabastri og ensk. í lýsingunni á töflunni setur Matthías fram þá hugmynd, að konan, sem er bak við karlmann- inn, þ.e. Jósef í miðjunni á töfl- unni, sé e.t.v. sú sem lét gera töfl- una. Ef þessi tilgáta er rétt og ef Ólöf ríka hefur gefið kirkjunni töfluna, þá er hér mynd af Ölöfu ríku, en munið, að efin eru tvö. VII Eftir Ólöfu erfði Sólveig dóttir hennar Skarð. Maður hennar hét Páll Jónsson, en þau voru fjór- menningar, svo að þau þurftu páfaleyfi til að mega eigast. Frændum Sólveigar þótti Páll sitja yfir arfi eftir Þorleif Björns- son, son Ólafar ríku, og Björn Þor- leifsson yngri fékk menn til að fara að Páli 12. október 1496, þar sem hann var staddur á Öndverð- areyri á Snæfellsnesi. Páll varðist frækilega, en var loks drepinn. Meðal eigna Páls voru 13 bænda- kirkjur og 2 hálfkirkjur að auk. Páll var 3. Skarðsbóndinn, sem veginn var á rúmri öld, en enginn þessara manna féll þó heima á Skarði. Um það segir Jón Guð- mundsson lærði, sem hér var á ár- unum 1605—11, að Geirmundur heljarskinn hefði lagt það á, að á Skarði dæi aldrei maður af járn- bitnu sári, svo lengi sem kista hans lægi óhreyfð í Andakeldu. Sonur Páls var Þorleifur, sem nefndur var í upphafi þessa spjalls, en hann var tvævetur er faðir hans var veginn. Um ástand á Skarði á æskuárum Páls segir Jón lærði: „Ormur [þ.e. bróðir Páls] hafði umboð barnsins og settist að Skarði, allt þar til sá Þorleifur tók við sínum peningum. Og á þeim tíma níddist niður stað- urinn á Skarði, féll niður múrhús- ið og öll gamla bygging." Seinasta setningin verður ekki skilin öðru- vísi en á Skarði hafi staðið stein- hús, sem fallið hafi niður um 1500. I öllum öðrum löndum meira að segja á Grænlandi og í Færeyjum voru byggðar kirkjur úr steini, en þetta er eina heimildin um stein- hús á öllu íslandi fyrir siðaskipti. Þetta hús hefur trúlega verið múr- að í binding, en engin leið er að segja til um, hvort það var gert úr innfluttum steinum eða steinum brenndum eða tilhöggnum hér á landi. Engin rök eru til að setja múrhúsið í sambandi við hleðslur þær sem fundust hér 1977 og Mjöll Snæsdóttir rannsakaði. Þorleifur var seinasti lögmaður af ætt Skarðverja og segir svo um hann í Bændahætti: Þorleifur þeirra arfi þá settist hér að; bjó sá bóndinn þarfi blíður á þessum stað; lögmanns nafnbót hreppti hann, en vildi ei vera það lengi voldugur sæmdarmann. Þorleifur sagði af sér lög- mannsstörfum, er hann sá fyrir deilur vegna siðaskiptanna. Frá dögum Þorleifs á Skarði hlýtur að vera út.saumað klæði, sem barst í tætlum í Þjóðminjasafn frá Skarði 1881. Þar eru 6 helgir menn og áletrunin: „Abbadís Sólveig Rafnsdóttir í Reyninesi". Þessi kona var síðasta abbadís í Reyni- staðarklaustri, en það lagðist af 1551. Sögnin er sú, að Þuríður dóttir Jóns biskups Árasonar hafi verið sett nauðug í Reynistaðar- klaustur, en flúið á náðir Þorleifs á Skarði. Þess vegna hafa menn látið sér detta í hug, að Þuríður hafi saumað klæðið. Elsa E. Guð- jónsson safnvörður fullyrðir, að þetta sé eina útsaumaða klæðið, sem tengja má íslensku nunnu- klaustri. Frá klæðinu er skýrt nánar í bók Kristjáns Eldjárns 100 ár í Þjóðminjasafni, 18. grein. VIII Nú verður að reyna að fara fljótt yfir sögu. Dóttursonur Þor- leifs er Daði sá, sem myndin er af hér á predikunarstólnum. Konu Daða sjáum við hér á hinum vængnum á stólnum, en hún hét Arnfríður Benediktsdóttir. Þau áttu sjö börn, en aðeins eitt þeirra komst upp, Sigríður. Hún dó er eina barn hennar var á barnsaldri, en það var Eggert Björnsson ríki. Um kvonbænir hans segir í Sýslu- mannaævum: Eggert „var í upp- vexti sínum í Bræðratungu ... 1629 leitaði Björn faðir hans hon- um kvonfangs til Kristínar eldri dóttur Gísla lögmanns Hákonar- sonar í Bræðratungu, og skyldi brúðkaup þeirra vera á öðrum misserum; en svo bar til, að biskup Þorlákur á Hólum bað téðrar Kristínar; þótti Gísla lögmanni illt að frávísa honum; voru þeir þá feðgar Björn sýslumaður og Egg- ert komnir suður um land að vitja giptumálanna. Tók lögmaður þá það ráð, að hann reið á móti þeim feðgum, sagði þeim, hvernig kom- ið var; samdist þá svo með þeim, að biskupi skyldi eigi frá vísað, en lögmaður hét Eggerti sinni yngri dóttur Valgerði; gekk svo biskup að eiga Kristínu 1630, og voru þeir feðgar brúðkaupsgestir að þeirri veizlu haustið 1630 í Bræðra- tungu." Eggert kvæntist Valgerði Gísladóttur 1633 og var hún þá 16 vetra, svo að hún hefur aðeins ver- ið 12, þegar henni var ákveðið mannsefni. Eggert varð sýslumað- ur í Barðastrandarsýslu og er enn til bréfabók hans og fleira. Auð- maður var Eggert mikill, enda einkaerfingi móður sinnar og móðurforeldra. Honum tókst að eignast allar jarðir á Skarðs- strönd nema eina, Arnarbæli, um hana á hann að hafa sagt: „Oft vekur þú mig, Arnarbæli." Eggert og Valgerður áttu 5 dæt- ur sem upp komust, en þar sem „þann tíma þótti óhæfa að gifta burt dætur sína utan mannsefnið væri helmingi ríkari en konuefnið; giftust því dætur Eggerts seint" og ein giftist aldrei. Þegar jarða- bók Árna Magnússonar var gerð skömmu eftir 1700, þá áttu dætur Eggerts og tvær dótturdætur um 3,5% allra jarðeigna á íslandi (vitneskja frá Braga Guðmunds- syni sagnfræðingi'). Það er nærri fimmfalt meira en allar jarðir í Skarðs- og Klofningshreppi. Það hefur jafnan þótt best, að arður fari sem skemmst, svo að Skarð hefur því verið lyftistöng hérað- inu. Skarðverjar hafa örugglega hugsað betur um landseta sína hér á Strönd en fjarlægir eigendur hefðu gert. Um Eggert var svo kveðið í Bændahætti: Safnar ei seim né auði saman tii ónýtis; mörgum býtir brauði búinn og fús til þess; selur og lánar síst með bið; hvað sem hver um biður og hjálpræðis þarf við. f Endurminningum Magnúsar Bl. Jónssonar eru einnig góðar lýs- ingar á því, hversu Ingibjörg á Skarði varð prestinum bjargvætt- ur og héðan var fleirum hjálpað. Eins og fyrr gat var Dalasýsla utan meginsvæðis kirkjuvaldsins og því komu biskupar ekki oft hingað til að líta eftir eignum kirkjunnar. Árið 1647 er Brynjólf- ur biskup Sveinsson kom hér fyrst, hafði enginn biskup komið í meir en 70 ár, en Brynjólfur kom fimm sinnum að Skarði, en einu sinni að Staðarfelli, svo að þá hef- ur oft verið farið frá Hvammi fram Skeggjadal yfir fjall fram- hjá Biskupsvörðu. í 1. vísitasíu í tíð Brynjólfs 1647 er kirkjan sögð í sjö'stafgólfum og langbekkir með veggjum. í vísitasíu 9. sept. 1650 stendur: „hefur Eggert Björnsson tillagt kirkjunni ... nýjan predik- unarstól, af eik, útlensku snikk- verki með vængjum og hurðum málaðan innan og utan með olíu- farva; kostaði nærri tuttugu vætt- ir“. Stóllinn hefur því kostað lið- lega þrjú kýrverð, og skjótt hefur Eggert brugðið við að útvega stól- inn, því að 1647 deyr Arnfríður, amma hans. Það hafa orðið mistök í áletruninni á plattanum, en þar er Daði gerður að presti og 1650 að 1560. Árið 1671 hefur Eggert endur- smiðað kirkjuna, en ekkert er nefnt árið. Verið gæti, að það sjá- ist hér í kirkjunni á stól Valgerðar Gísladóttur sem á er ártalið 1667, e.t.v. hefur hann verið smíðaður í nýju kirkjuna handa Valgerði. Nýja kirkjan var heldur minni eða 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.