Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 5

Jónas E. Svafár:
gjaldþrot
grasmoldin gekk af göflunum
yfir hrunin hús með heilahristing
í jarðskjálfta suðurlandsins
þá skriðum við á fjórum
eftir skotgrafastyrjöldina
var oss úthlutað fullveldinu
úr sóttkveiktri jarðarför
þá fórum við að ganga með
bryndrekar og bifreiðar bárust
á banaspjót en sverð og skjöldur
gaf oss sjálfstæðan gang í verjum
þá lærðum við að hjóla
ég var gefin fyrir geðklofið líf
og kveða stríð gegn gjaldþroti
sem fyllir verðbólguna þrýstilofti
þá eyðist tíminn í rúmið
í segulmagnaðri tölvuvölvu
tæknifrjóvgast mannkynið
með vélmenni á hvert heimili
þá getum við geispað golunni
son sýslumaður átti báðar kirkj-
urnar, svo að á sama stað hefur
verið gert við altarisbríkina og
predikunarstóllinn málaður. Árið
1844 voru „nýjar hjörur af mess-
ing ... tillagðar á altarisbríkina".
Árið 1848 er sagt að taflan hafi
verið „lituð að nýju og endurbætt
þar sem þörf var á“. í júlí 1898
leggur taflan upp í langferð til
Parísar og er þar á heimssýning-
unni árið 1900. í pésa um þá sýn-
ingu er talið trúlegt, að hún sé
íslensk smíði. Árið 1911 skoðaði
Matthías Þórðarson þjóðminja-
vörður kirkjuna á Skarði; hann
talar um, að hugsanlega hafi verið
gert við töfluna vegna Parísar-
ferðarinnar, en hann vissi ekki um
viðgerðirnar 1788 og 1848. Matthí-
as taldi myndirnar þýskar eða
hollenskar, en tímasetur þær ekki.
Það er ekki rétt sem ég sagði á
Staðarfelli fyrir tveim árum að
taflan væri úr alabastri og ensk. í
lýsingunni á töflunni setur
Matthías fram þá hugmynd, að
konan, sem er bak við karlmann-
inn, þ.e. Jósef í miðjunni á töfl-
unni, sé e.t.v. sú sem lét gera töfl-
una. Ef þessi tilgáta er rétt og ef
Ólöf ríka hefur gefið kirkjunni
töfluna, þá er hér mynd af Ölöfu
ríku, en munið, að efin eru tvö.
VII
Eftir Ólöfu erfði Sólveig dóttir
hennar Skarð. Maður hennar hét
Páll Jónsson, en þau voru fjór-
menningar, svo að þau þurftu
páfaleyfi til að mega eigast.
Frændum Sólveigar þótti Páll
sitja yfir arfi eftir Þorleif Björns-
son, son Ólafar ríku, og Björn Þor-
leifsson yngri fékk menn til að
fara að Páli 12. október 1496, þar
sem hann var staddur á Öndverð-
areyri á Snæfellsnesi. Páll varðist
frækilega, en var loks drepinn.
Meðal eigna Páls voru 13 bænda-
kirkjur og 2 hálfkirkjur að auk.
Páll var 3. Skarðsbóndinn, sem
veginn var á rúmri öld, en enginn
þessara manna féll þó heima á
Skarði. Um það segir Jón Guð-
mundsson lærði, sem hér var á ár-
unum 1605—11, að Geirmundur
heljarskinn hefði lagt það á, að á
Skarði dæi aldrei maður af járn-
bitnu sári, svo lengi sem kista
hans lægi óhreyfð í Andakeldu.
Sonur Páls var Þorleifur, sem
nefndur var í upphafi þessa
spjalls, en hann var tvævetur er
faðir hans var veginn. Um ástand
á Skarði á æskuárum Páls segir
Jón lærði: „Ormur [þ.e. bróðir
Páls] hafði umboð barnsins og
settist að Skarði, allt þar til sá
Þorleifur tók við sínum peningum.
Og á þeim tíma níddist niður stað-
urinn á Skarði, féll niður múrhús-
ið og öll gamla bygging." Seinasta
setningin verður ekki skilin öðru-
vísi en á Skarði hafi staðið stein-
hús, sem fallið hafi niður um 1500.
I öllum öðrum löndum meira að
segja á Grænlandi og í Færeyjum
voru byggðar kirkjur úr steini, en
þetta er eina heimildin um stein-
hús á öllu íslandi fyrir siðaskipti.
Þetta hús hefur trúlega verið múr-
að í binding, en engin leið er að
segja til um, hvort það var gert úr
innfluttum steinum eða steinum
brenndum eða tilhöggnum hér á
landi. Engin rök eru til að setja
múrhúsið í sambandi við hleðslur
þær sem fundust hér 1977 og Mjöll
Snæsdóttir rannsakaði.
Þorleifur var seinasti lögmaður
af ætt Skarðverja og segir svo um
hann í Bændahætti:
Þorleifur þeirra arfi
þá settist hér að;
bjó sá bóndinn þarfi
blíður á þessum stað;
lögmanns nafnbót hreppti hann,
en vildi ei vera það lengi
voldugur sæmdarmann.
Þorleifur sagði af sér lög-
mannsstörfum, er hann sá fyrir
deilur vegna siðaskiptanna. Frá
dögum Þorleifs á Skarði hlýtur að
vera út.saumað klæði, sem barst í
tætlum í Þjóðminjasafn frá
Skarði 1881. Þar eru 6 helgir menn
og áletrunin: „Abbadís Sólveig
Rafnsdóttir í Reyninesi". Þessi
kona var síðasta abbadís í Reyni-
staðarklaustri, en það lagðist af
1551. Sögnin er sú, að Þuríður
dóttir Jóns biskups Árasonar hafi
verið sett nauðug í Reynistaðar-
klaustur, en flúið á náðir Þorleifs
á Skarði. Þess vegna hafa menn
látið sér detta í hug, að Þuríður
hafi saumað klæðið. Elsa E. Guð-
jónsson safnvörður fullyrðir, að
þetta sé eina útsaumaða klæðið,
sem tengja má íslensku nunnu-
klaustri. Frá klæðinu er skýrt
nánar í bók Kristjáns Eldjárns
100 ár í Þjóðminjasafni, 18. grein.
VIII
Nú verður að reyna að fara
fljótt yfir sögu. Dóttursonur Þor-
leifs er Daði sá, sem myndin er af
hér á predikunarstólnum. Konu
Daða sjáum við hér á hinum
vængnum á stólnum, en hún hét
Arnfríður Benediktsdóttir. Þau
áttu sjö börn, en aðeins eitt þeirra
komst upp, Sigríður. Hún dó er
eina barn hennar var á barnsaldri,
en það var Eggert Björnsson ríki.
Um kvonbænir hans segir í Sýslu-
mannaævum: Eggert „var í upp-
vexti sínum í Bræðratungu ...
1629 leitaði Björn faðir hans hon-
um kvonfangs til Kristínar eldri
dóttur Gísla lögmanns Hákonar-
sonar í Bræðratungu, og skyldi
brúðkaup þeirra vera á öðrum
misserum; en svo bar til, að biskup
Þorlákur á Hólum bað téðrar
Kristínar; þótti Gísla lögmanni
illt að frávísa honum; voru þeir þá
feðgar Björn sýslumaður og Egg-
ert komnir suður um land að vitja
giptumálanna. Tók lögmaður þá
það ráð, að hann reið á móti þeim
feðgum, sagði þeim, hvernig kom-
ið var; samdist þá svo með þeim,
að biskupi skyldi eigi frá vísað, en
lögmaður hét Eggerti sinni yngri
dóttur Valgerði; gekk svo biskup
að eiga Kristínu 1630, og voru þeir
feðgar brúðkaupsgestir að þeirri
veizlu haustið 1630 í Bræðra-
tungu." Eggert kvæntist Valgerði
Gísladóttur 1633 og var hún þá 16
vetra, svo að hún hefur aðeins ver-
ið 12, þegar henni var ákveðið
mannsefni. Eggert varð sýslumað-
ur í Barðastrandarsýslu og er enn
til bréfabók hans og fleira. Auð-
maður var Eggert mikill, enda
einkaerfingi móður sinnar og
móðurforeldra. Honum tókst að
eignast allar jarðir á Skarðs-
strönd nema eina, Arnarbæli, um
hana á hann að hafa sagt: „Oft
vekur þú mig, Arnarbæli."
Eggert og Valgerður áttu 5 dæt-
ur sem upp komust, en þar sem
„þann tíma þótti óhæfa að gifta
burt dætur sína utan mannsefnið
væri helmingi ríkari en konuefnið;
giftust því dætur Eggerts seint"
og ein giftist aldrei. Þegar jarða-
bók Árna Magnússonar var gerð
skömmu eftir 1700, þá áttu dætur
Eggerts og tvær dótturdætur um
3,5% allra jarðeigna á íslandi
(vitneskja frá Braga Guðmunds-
syni sagnfræðingi'). Það er nærri
fimmfalt meira en allar jarðir í
Skarðs- og Klofningshreppi. Það
hefur jafnan þótt best, að arður
fari sem skemmst, svo að Skarð
hefur því verið lyftistöng hérað-
inu. Skarðverjar hafa örugglega
hugsað betur um landseta sína hér
á Strönd en fjarlægir eigendur
hefðu gert. Um Eggert var svo
kveðið í Bændahætti:
Safnar ei seim né auði
saman tii ónýtis;
mörgum býtir brauði
búinn og fús til þess;
selur og lánar síst með bið;
hvað sem hver um biður
og hjálpræðis þarf við.
f Endurminningum Magnúsar
Bl. Jónssonar eru einnig góðar lýs-
ingar á því, hversu Ingibjörg á
Skarði varð prestinum bjargvætt-
ur og héðan var fleirum hjálpað.
Eins og fyrr gat var Dalasýsla
utan meginsvæðis kirkjuvaldsins
og því komu biskupar ekki oft
hingað til að líta eftir eignum
kirkjunnar. Árið 1647 er Brynjólf-
ur biskup Sveinsson kom hér
fyrst, hafði enginn biskup komið í
meir en 70 ár, en Brynjólfur kom
fimm sinnum að Skarði, en einu
sinni að Staðarfelli, svo að þá hef-
ur oft verið farið frá Hvammi
fram Skeggjadal yfir fjall fram-
hjá Biskupsvörðu. í 1. vísitasíu í
tíð Brynjólfs 1647 er kirkjan sögð
í sjö'stafgólfum og langbekkir með
veggjum. í vísitasíu 9. sept. 1650
stendur: „hefur Eggert Björnsson
tillagt kirkjunni ... nýjan predik-
unarstól, af eik, útlensku snikk-
verki með vængjum og hurðum
málaðan innan og utan með olíu-
farva; kostaði nærri tuttugu vætt-
ir“. Stóllinn hefur því kostað lið-
lega þrjú kýrverð, og skjótt hefur
Eggert brugðið við að útvega stól-
inn, því að 1647 deyr Arnfríður,
amma hans. Það hafa orðið mistök
í áletruninni á plattanum, en þar
er Daði gerður að presti og 1650 að
1560.
Árið 1671 hefur Eggert endur-
smiðað kirkjuna, en ekkert er
nefnt árið. Verið gæti, að það sjá-
ist hér í kirkjunni á stól Valgerðar
Gísladóttur sem á er ártalið 1667,
e.t.v. hefur hann verið smíðaður í
nýju kirkjuna handa Valgerði.
Nýja kirkjan var heldur minni eða
5