Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 20

fimmradda kór. Við heimkom-
una til Þýskalands tók hann um
tíma aftur til við að lesa lög og
nú í Leipzig, en hætti námi fyrir
fullt og allt er hann gerðist
organisti hjá landgreifanum.
Árið 1613 heimsótti hann Dresd-
en með landgreifanum og árið
eftir lagði hann sitt af mörkum
við að undirbúa tónlist við skírn
sonar kjörfurstans af Saxlandi,
sem réði hann við kjörfursta-
hirðina 1615. Þar endurskipu-
Iagöi Schútz tón-
listarflutninginn eftir ítölskum
fyrirmyndum og sendi tónlistar-
menn til Ítalíu til að kynnast
hinum nýju straumum í listinni.
Árið 1619 kvæntist Schútz
Magdalenu Wildeck og áttu þau
saman tvær dætur. En samvistir
þeirra urðu skammar, því kona
hans lést árið 1625. Til að eyða
sorg sinni og öðlast hvöt til
starfá fór Schútz á ný til Ítalíu
að kynna sér tónlist Monteverd-
is. Þegar hann snéri aftur heim
hafði órói þrjátíu ára stríðsins
lagt allt líf í læðing og þar á
meðal tónlistarlífið. Honum var
leyft að gerast kapellumeistari
við dönsku hirðina í Kaup-
mannahöfn árin 1633—35.
Schútz settist nauðugur að í
Dresden árið 1641. Hann var
óánægður með skipan tónlistar
við hirðina. En afsögn hans var
hundsuð hvað eftir annað af
kjörfurstanum. Og starfi sínu í
Dresden hélt hann áfram að
mestu til dauðadags. Árið 1657
fluttist Schútz til systur sinnar í
Wissenfels. Á efri árum varð
hann hrumur og heyrnarsljór.
Flestum stundum eyddi hann í
lestur ritningarinnar. Hann dó í
Dresden 6. nóvember 1672.
Heinrich Schútz stóð í list
sinni á miklum tímamótum.
Hann sameinaði hina nýju ít-
ölsku strauma þýskri hefð og
þýskri skapgerð. En fyrst og
fremst er stíll hans mjög pers-
ónulegur. Tónverk hans eru
mörg og furðulega fjölbreytt. En
flest eiga þau það sameiginlegt
að vera samin við andlega texta.
Þó samdi Schútz fyrstu þýsku
óperuna, Dafne, árið 1624, sem
því miður hefur glatast. Áhrif
þau er Schútz varð fyrir af læri-
meistara sínum Gabrielli, koma
i skýrt fram í hinum glæsilegu
j Davíðssálmum 1619. Hin alvar-
i lega hlið Schútz birtist fyrst í
Upprisusögu hans árið 1623. í
Cantiones Sacrae 1626, sem eru
1 mótettur fyrir fjögurra radda
kór, grípur Schútz til vandaðs
pólyfónísks ritháttar. Symph-
oniae Sacrae frá 1629, 1647 og
1650 birta áhrif frá Monteverdi í
notkun einsöngvara og hljóð-
i færa. Hið sama má segja um
Musikalische Exequien frá 1636
sem er útfarartónlist, einstök af
t trúrænni alvöru. Með Kleine
geistliche Konzerte frá 1636
’ sýndi Schútz að hann gat samið
I mikla tónlist í smáu formi, en
I
l
í
'
I
!
t

verk þessi eru eins konar
kammerkonsertar, samdir í
ringulreið þrjátíu ára stríðsins. í
óratóríum sínum ruddi Schútz
veginn fyrir Bach. Sjö orð Krists
á krossinum var samin 1645 en
Jólasagan 1664. Á
elliárunum blómstraði sköpun-
argáfa Schútz sem aldrei fyrr.
Áttræður að aldri samdi hann
mestu meistaraverk sín, passí-
urnar við Lúkasar-, Jóhannesar-
og Mattheusarguðspjall. Þessar
tónsmíðar eru án undirleiks og
láta fornlegar og „þurrar" í
mörgum nútímaeyrum. Þó er
þetta einhver mesta tónlist sem
til er. Þar rís dramatísk gáfa
höfundarins hæst, sömuleiðis
einfaldleiki og skýrleiki hugsun-
arinnar. Og hvergi kemur djúp
trú Schútz og hinn mikli andlegi
kraftur — og hreinleiki fallegar
fram. Það er fátt eða ekkert í
tónlist sem hægt er að jafna
þessum verkum við. En manni
verður hugsað til annars mikils
Þjóðverja, málarans Albrecht
Dúrer.
Hér á landi er Heinrich
Schútz lítt kunnur. í tónlistar-
sögunni er hann almennt talinn
mesta tónskáld Þýskalands fyrir
daga Bachs. Að minni hyggju er
hann einhver mesti meistari
sem nokkru sinni hefur samið
tónlist. Skapgerðareiginleikar
hans voru einstæðir. Tónlistar-
sagan greinir frá mörgum
merkilegum karakterum. Það
má nefna óbifandi trúartraust.
Bachs, viljastyrk og kraft Beet-
hovens, sakleysi og einlægni
Schuberts og göfgi og húman-
isma Verdis. En Heinrich Schútz
sameinar fullkomið trúartraust
og æðruleysi, viljastyrk og and-
legan kraft, hjartans einlægni
og einhverja undursamlega
mannúð og mildi. Hann lifði á
hræðilegum tímum styrjalda,
hallæra og sótta. En allt líf
hans, frá fyrsta til hinsta dags,
var flekklaust og fagurt, eins og
heiðríkur íslenskur vordagur.
Erfiðleikarnir gerðu hann dýpri
og betri mann. Hann er eina
tónskáldið sem minnir mig allt-
af á austurlenskan vitring.
Hann er kyrrlátur, vitur og góð-
ur. Á gamalsaldri samdijiann
Jólasögu sína. Þar talar hann til
mannkynsins með svo staðfastri
trúarvissu, tiginbornum heiðar-
leika, barnslegri einlægni og
skilningsríkri mildi, að það á sér
enga hliðstæðu. Pólýfónkórinn á
miklar þakkir skildar fyrir að
flytja
þetta verk. Sá sem lærir að
þekkja og elska tónlist Heinrich
Schútz verður aldrei samur mað-
ur. Hann verður ofurlítið ríkari
manneskja.
Siguröur Þór Guðjónsson er rithöfund-
ur. Hann er fastur tónlistargagnrýnandi
Alþýöublaösins og hefur oft skrifaö í
Lesbók um tónlist og tónlistarmenn.
Hljómplötur
Hljómsveitarstjórinn
KARL BÖHM
Fyrir rúmum tveimur árum
andaðist austurríski hljómsveit-
arstjórinn Karl Böhm 86 ára að
aldri. Hann hafði verið starfandi
sem hljómsveitarstjóri fram
undir andlát sitt og verið vax-
andi listamaður fram undir ævi-
lok. Böhm var fæddur í Graz í
Austurríki og tónlist hans þótti
alltaf bera svip af hinu hreina
fjallalofti sem hann hafði andað
að sér í æsku. Faðir hans var
mikilsmetinn málaflutnings-
maður og sonurinn átti að feta í
fótspor föður síns og læra lög og
það gerði hann og varð meira að
segja dr. juris, en jafnframt
stundaði hann tónlistarnám
undir leiðsögn Eusebius Mand-
yczewsky og daginn eftir að
hann varð dr. juris stjórnaði
hann Hollendingnum fljúgandi,
enda fór það svo að leiðir hans
og lögfræðinnar skildu eftir
þetta.
Tónlistarferill hans hófst
fyrir alvöru þegar hann gerðist
samstarfsmaður Bruno Walters
í Múnchen árið 1921. Þaðan lá
leið hans til Darmstadt og Ham-
borgar og í ársbyrjun 1933 flutt-
ist hann til Dresden til að taka
við af Fritz Busch sem nasist-
arnir flæmdu þaðan burt af því
hann var gyðingur. Hljómsveit-
armennirnir voru dálítið efa-
blandnir þegar hann hóf fyrstu
æfinguna með þeim á Tristran
og Isolde, en þeim brá heldur í
brún þegar Böhm benti þeim á
að þar væri alltaf leikin fölsk
nóta og það hefði viðgengist í
áraraðir. Hljómsveitarmennirn-
ir komu fram með þá tilgátu að
hljómsveitarstjórinn hafi látið
skrifa hana inn til að sýna
hljómsveitinni þekkingu sína á
verkinu, engu að síður þótti
þetta hin merkasta uppfærsla á
Tristran þó að hún væri ekki
leikin af þeim tilfinningahita
sem einkenndi tónlistarflutning
Buschs. í Dresden kynntist
Böhm Richard Strauss og færði
upp óperur hans og af verkum
með meira nýjabragði má geta
þess aö hann færði upp Wozzek
eftir Alban Berg í Salzburg eftir
síðari heimsstyrjöldina, en þar
með lágu leiðir hans og síðari
tíma tónlistar sundur. Böhm
starfaði við óperuna í Dresden
fram til ársins 1942 og taldi það
skeið ævi sinnar merkast fyrir
sakir þess þroska sem hann öðl-
aðist þar og hápunkturinn hafi
verið uppfærslan á Daphne eftir
Richard Strauss, sem hann færði
upp 1938 í fyrsta skipti. Löngu
seinna var óperan leikin inn á
hljómplötur undir stjórn Böhms
(DG. 2721 190). Meðal flytjenda
eru Fritz Wunderlich, Rita
Streich og Hilde Gueden.
Að styrjöldinni lokinni brá
Böhm á það ráð að ferðast um og
stjórna vítt um heim, t.a.m. lá
leið hans til Suður-Ameríku, en
einnig lagði hann sitt af mörk-
um við endurreisn Vínaróper-
unnar og tónlistarlífsins í Aust-
urríki, en þar kastaðist þó í
kekki árið 1955, en nafn hans
hefir samt löngum verið tengt
Vínarfílharmóníunni og það
samstarf mun lengst halda nafni
hans á lofti. Svo er talið að
Böhm hafi aldrei átt fullkom-
lega heima í upptökusal og
hljómplötur hans nái ekki sama
ferskleika og ríkti í tónleikasöl-
unum þar sem hann stóð á
stjórnpalli. í hvert skipti sem
hann stjórnar verki er það svo
lifandi eins og hann sé að flytja
það í fyrsta skipti og óeðlilegrar
spennu gætir þar ekki, fortiss-
imo verður aldrei gróft hjá hon-
um og í höndum hans verður
hljómurinn mjúkur og lifandi og
hljóðfallið eins og í dansi.
Böhm er frægastur sem túlk-
andi og flytjandi verka Mozarts
og Richard Strauss. Ef ætti að
nefna einhverja upptöku sem
lengi verður í minnum höfð, þá
er það Cosi fan tutte, þar sem
Elisabeth Schwartzkopf, Christa
Ludwig og Walter Berry fara á
kostum auk annarra ágætra
flytjenda (HMV SLS/ TC-SLS
5028). Upptökur Böhms á öðrum
óperum Mozarts eru einnig í
flokki þeirra bestu sem völ er á
og má þar nefna Töfraflautuna,
þar sem Wunderlich syngur
Tamino og er jafnoki hans í því
hlutverki vandfundinn. Sömu
sögu er að segja af Don Giovanni
(DG 2740 194) og Brúðkaupi Fig-
aros (DG 2711 007), þó að þær
beri varla eins hátt og hinar. Á
sama hátt eru hljóðritanir hans
af sinfóníum Mozarts í háum
gæðaflokki. Áður hefir verið get-
ið um uppfærslur og hljóðritanir
Böhms á óperum Strauss, en
hann hljóðritaði 5 þeirra, aðrar
óperur sem Böhm hefir leikið
inn á hljómplötur eru Fidelio og
Tristran og Isolde, en þessar
hljóðritanir þykja varla jafngóð-
ar og Mozart-óperur Böhms. Það
lætur að líkum að Böhm hafi
ekki látið verk Beethovens og
Schuberts fara hjá garði, enda
er raunin sú. Hann hefir gert
upptökur af öllum sinfóníum
beggja og einnig af 2 sinfóníum
Bruckners og 3 síðustu sinfóní-
um Tschaikovskys og er þá eng-
an veginn allt upp talið.
Ef benda ætti á einstök verk
sem bera af öðrum, mætti nefna
Pastoral-sinfóníu Beethovens
(DG 2721 154) sem leikin er af
Vínarfílharmóníunni og sin-
fóníu í c-dúr, stóru c-dúr sin-
fóníuna eftir Schubert (DG 2725
103), sem leikin er af Berlínarfíl-
harmóníunni.
Eftir að Böhm var allur, komu
út tvö verk undir hans stjórn,
síðustu sinfóníur Schuberts og
Beethovens. Níunda sinfónía
Beethovens er „digital", það er
Vínarfílharmónían sem leikur
og óperukórinn í Vín syngur.
Einsöngvarar eru Jessye Norm-
an, Birgitte Fassbaender, Plac-
ido Domingo og Walter Berry.
Tæknilega er þetta talin besta
útgáfan af 9. sinfóníunrii og
glæsilegur lokaþáttur á löngum
listferli Böhms. Yfirleitt er
verkið leikið hægt og minnir að
því leyti á Klemperer, enda þótt
það leyni sér hvergi hver stjórn-
andinn er. Sinfónian er á 2 plöt-
um (DG 2741 009) þannig að
hver þáttur er á einni hlið.
Að lokum skal hér minnst á 9.
sinfóníu Schuberts (DG 2531
352). Hér er það Staatskapelle í
Dresden sem leikur, og verkið er
tekið upp á tónleikum í Kultur-
palast Dresden 12. janúar 1979.
Upptakan hefir hlotið mjög góða
dóma og jafnvel talin fremri
plötunni sem gerð var með Berl-
ínarfílharmóníunni og getið er
hér á undan, þó að smáhnökrar
finnist þar sem hljóðritunin er
ekki unnin í upptökusal. Engu
að síður er hún frábært vitni um
það hvílíkur meistari Böhm var
að stjórna þessu stórfenglega
tónverki.
A.K.
20