Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1983, Blaðsíða 23

sprengjugnýs, birta 1 stað myrkurs. En
Borchert fékk ekkert ráðið við veikindi sín,
og hver sjúkrahúsvistin tók nú við af ann-
arri.
Mörgum þeim, er heimsóttu hann á þessu
skeiði, þótti það harla kynlegt, að nær aldr-
ei minntist Borchert á líðan sína ellegar
veikindi. Því síður vék hann talinu að
fangavist sinni eða hermennsku í Rússlandi.
Frá þeim myrku stundum yrði einungis sagt
með aðstoð pennans. Þá reynslu sína ætlaði
hann pappírnum einum; þar skyldi hún gerð
bráðlifandi með fulltingi auðmjúkra orða.
í sögum Borcherts kemur það hvergi fyrir
að hann sé að trana sjálfum sér fram, gera
sig að píslarvotti ellegar hetju, hvað þá
Fáein orð
um skáldið
Wolfgang
Borchert
vorkenna sér. Hann er nógu mikill andi til
þess að geta horfið frá eigin þjáningu og
snúið sér þess í stað að örlögum kynslóðar
sinnar allrar.
Keppt við dauðann
Að styrjöldinni lokinni átti Wolfgang
Borchert tvö ár eftir ólifuð. Enda þótt þau
færu að miklu leyti í stríð við sjúkdóma og
lasburða líkama, voru honum léðar stundir
til aö skrifa sögur þær og leikrit, sem skipað
hafa honum meðal fremstu höfunda Evrópu
eftir heimsstyrjöldina síðari. Þó voru verk
hans að sönnu hvorki mörg né mikil að
vexti: Tvö smásagnasöfn, eitt leikrit og fá-
ein ljóð á bók. Þar fyrir utan hafa verið
gefin út ljóð og smásögur, sem fundust að
honum látnum og höfðu þá ekki birst áður.
Borchert vissi mætavel að líf hans hékk á
bláþræði. En hann átti ásamt penna sínum
brýnt erindi við landa sína og samtíðar-
menn. Hann notaði því hverja stund, sem
gafst, til skrifta. Nóbelshöfundurinn Hein-
rich Böll segir Borchert hafa skrifað sem
óður væri þau tvö ár, sem honum voru léð til
starfa; hann hafði sjálfur orð á því, að hann
væri í kapphlaupi við dauðann, sem ávallt
stóð við hlið hans og vék aldrei frá honum.
En Borchert var orðinn vanur návist dauð-
ans; hann hafði fylgt honum sem skuggi í
fjöldamörg ár: gengið samstiga honum á
vígvellinum, staðið við höfðalag hans í
sjúkraskýlum, starað á hann köldum augum
í dimmum fangageymslum. Dauðinn var
orðinn hluti af lífi hans.
Andlát Borcherts
Stofan er hvít eins og snjórinn úti fyrir.
Hann liggur hreyfingarlaus í hvítu rúmi
uppi við vegg. Kaldir geislar nóvembersól-
arinnar varpa þögulli birtu á þann vangann,
sem að glugganum snýr. Grár skuggi hvílir
yfir hinum. Hann er umlukinn hvítri ein-
semd líkt og í Rússlandi forðum daga. En nú
er hann dáinn. Tuttugu og sex vetra, eða
tuttugu og sex sumra. Hvorki á vígvelli í
Rússlandi né í fangelsi nasista, heldur á
hvítri sjúkrastofu í Sviss. Hún minnti hann
á rússneska snjóinn. Og grönn höndin, sem
hangir máttlaus fram af rúmbríkinni, hefur
nú lokið starfi sínu. Aldrei framar mun hún
halda á penna. Hann er einn, fjarri öllu því,
sem hann þekkti og var hluti af honum:
Fjarri Hamborg og ánni Elbu, sem streymir
gegnum rústir borgarinnar, fjarri höfninni,
þar sem hann gekk svo oft, og götuljósun-
um, sem speglast í regnblautum strætum og
augum mannanna.
Uti fyrir flæðir hvítt nóvembersólskin yf-
ir landið, en inni í stofunni flökta bláir
skuggar um veggi. Ljós augna hans er
slokknað og dimman er sest þar að.
Borchert syrgöur
Það er í senn fróðlegt og heillandi að lesa
hátt til þess að yfirgnæfa óttann og
andvarpið. Og til þess að svitinn hætti
að frjósa á enni hans. Hann söng. Og
hann heyrði ekki lengur í óttanum.
Hann söng jólasálma og heyrði ekki
andvarpað lengur. Hann söng jóla-
sálma hástöfum í rússneskum skógi.
Því snjór hékk í dimmbláum smá-
greinum trjánna í þessum rússneska
skógi. Feikilegur snjór.
Skyndilega brotnaði grein. Og vél-
byssuskyttan þagnaði. Og kipptist við.
Og þreif skammbyssuna úr hulstrinu.
Þá sá hann hvar yfirliðþjálfinn kom
skálmandi í átt til hans yfir snævi
þakið landið.
Nú verð ég skotinn, hugsaði vél-
byssuskyttan. Ég söng, þegar ég átti að
standa á verði. Og nú verð ég skotinn.
Yfirliðþjálfinn er strax kominn á
vettvang. Og sjá hvernig hann flýtir
sér. Ég söng á verðinum, og nú koma
þeir og skjóta mig. Og hann kreppti
hnefann um skammbyssuna í hendi
sér.
Yfirliðþjálfinn var kominn að hon-
um. Hann studdi sig upp að vélbyssu-
skyttunni um leið og hann skimaði í
kringum sig. Hann baðaði höndum. Því
næst stundi hann upp: Guð minn góð-
ur. Haltu fast utan um mig, vinur. Guð
minn góður! Guð minn almáttugur!
Hann skellti upp úr. Og baðaði út
höndunum. Ég er strax farinn að heyra
jólasálma, sagði hann hlæjandi. Jóla-
sálma í þessum horngrýtis rússneska
skógi. Jólasálma. Er ekki komið fram í
febrúar? Jú, svei mér þá, víst er komið
fram í febrúar. Og samt heyrast jóla-
sálmar sungnir. Það kemur til af þess-
viðbrögð manna við fráfalli Borcherts. í
verkum hans heyrðist í fyrsta sinn, svo um
munaði, rödd þýskrar æsku, sem nauðug
viljug var send út í dauðann til að berjast
fyrir villimennsku, sem verulegur hluti
hennar hafði andstyggð á. Ungur hermaður
skrifar, t.d.:
„Við fráfall Borcherts verður tómið um-
hverfis okkur dýpra en nokkurn tíma áður.
Örgrannur ljósbjarminn, sem andartaks-
stund skar sundur myrkrið, er nú slokknað-
ur. Aftur er nótt. Dimmari nótt en fyrr-
um ...“
Annar skrifar:
„Ég hef misst báða foreldra mína. Það var
stríð. Og ég var í hernum. Er ég sneri heim,
voru þau dáin. Ég grét ekki. Eg fann ekki
einu sinni til sársauka. Þetta varð svo að
vera. Allt var dáið, lagt í rúst, heimilislaust.
Við höfðum þjáðst of mikið til að geta fund-
ið til sársauka... Fráfall Borcherts er hið
fýrsta, sem snertir mig djúpt. Það er sem
hluti af sjálfum mér hafi dáið. En svona
lagað skrifa menn ekki, svona má maður
ekki skrifa, en ég geri það samt... Ég hitti
hann aldrei. Mér nægði að lesa verk hans,
því að þá vissi ég, að ég stóð ekki einn.
Þarna var maður, sem talaði frá mínu eigin
hjarta og hugsaði eins og ég... Ég hef aldr-
ei veriö tilfinningasamur né viðkvæmur.
Kynslóð okkar hefur orðið of hart úti til að
vera viðkvæm. Við tárumst ekki, þegar ör-
lögin leika okkur grátt. Við höfum aldrei
grátið. Ekki einu sinni þegar við vorum
börn. Því við fengum aldrei tækifæri til að
vera börn. Við erum æskan, sem fór á mis
við æskuna."
Meðan Borchert var á lífi, barst honum
jafnan fjöldi bréfa víðs vegar að úr Þýska-
landi. Hann varð oft og tíðum eilítið ringl-
aður innanum allar þessar ókunnu raddir,
sem þökkuðu honum fyrir sögur hans og
trúðu honum fyrir erfiðleikum sínum. Yfir-
leitt reyndi hann að svara þessum bréfum,
þrátt fyrir veikindi og annir. Þá þegar voru
verk hans orðin víðlesin í Þýskalandi. Þar
hafa bækur hans nú verið gefnar út í millj-
ónum eintaka. Flestar sögur hans hafa ver-
ið þýddar á tugi erlendra mála.
ari skelfilegu kyrrð. Jólasálmar! Drott-
inn minn dýri! Haltu fast um mig, vin-
ur. Vertu kyrr. Þarna! Ænei, nú er það
horfið. Þú mátt ekki hlæja að mér,
stundi yfirliðþjálfinn og tók fast utan
um vélbyssuskyttuna, þú mátt ekki
hlæja. Þetta kemur til af kyrrðinni,
sem ekki er rofin vikum saman. Órofa-
þögn. Ekki heyrist minnsta hvískur.
Og þá fara að heyrast jólasálmar. Og
samt er febrúar rétt genginn í garð. En
þetta kemur til af fannferginu. Það er
svo feikilegt fannfergi hér um slóðir.
Þú mátt ekki hlæja. Þetta gerir hvern
mann kolvitlausan, skal ég segja þér.
Þú hefur einungis verið hér í tvo daga.
En við hinir höfum verið hér um kyrrt
vikum saman. Og aldrei heyrist hósti
né stuna. Ekki svo mikið sem hvískur.
Vikum saman. Þá fara menn smám
saman að heyra sungna jólasálma. Þú
mátt ekki gera gys að því. Ég hætti
skyndilega að heyra þá, þegar ég kom
auga á þig. Drottinn minn dýri. Þetta
gerir hvern mann hringlandi vitlaus-
an. Þessi eilífa þögn. Eilífa kyrrð! Yfir-
liðþjálfinn stundi aftur. Hann hló. Og
hélt fast utan um vélbyssuskyttuna. Og
vélbyssuskyttan hélt þéttingsfast utan
um hann. Svo tóku þeir að hlæja báðir.
Inni í rússneskum skógi. í febrúar.
Stöku sinnum svignaði grein undan
snjófarginu. Og þá þaut snjórinn til
jarðar milli svarblárra lima trésins. Og
hann andvarpaði um leið. Mjög lágt.
Fyrir framan þá. Vinstra megin. Svo
hér. Og þarna líka. Allstaðar heyrðist
andvarpað. Því snjórinn hvíldi á grein-
um trjánnaÆeikilegur snjór.
Snúið hefur Ólafur Jóh. Ólafsson
Hetjur
í spegli sögunnar taka stórstyrjaldir á sig
annarlega mynd. í sögubókum er okkur
sagt, að tugir milljóna hafi fallið í heims-
styrjöldinni síðari, og við segjum sem svo:
Ja, þvílíkt og annað eins, er það ekki dæma-
laust? Eða: Tugir milljóna, það er ekkert
smáræði! Með öðrum orðum, okkur bregður
minna í brún en við lát mannsins í næsta
húsi eða konunnar á hæðinni fyrir neðan.
Því skynfæri okkar eru ekki gerð fyrir slík-
ar tölur. Við fáum ekki skilið þessar hörm-
ungar.
í spegli sögunnar birtast stríðsæsinga-
menn og fantar oft sem stórmenni og hetj-
ur, meðan hinnar sönnu hetju, almúgam-
annsins, sem sendur er út í opinn dauðann,
eða ekkjunnar, sem situr ein eftir í húsa-
rústum, er hvergi getið. „Stórmennin" geta
heitið Alexander mikli, Caesar, Napoleon,
Bismarck eða Hitler. Almúgamaðurinn er
nafnlaus.
í sögum Wolfgangs Borcherts fær þessi
andlitslausi múgur málið. Borchert lýsir
þjáningu þessa fólks, hræðslu þess og kröm.
Það undrast villimennskuna, biður um frið
og ró. — Líkt og þetta fólk var Borchert
dæmdur til að vera það, sem jafnan er nefnt
hetja. Hann þurfti ekki að flengjast frá
einni heimsálfu til annarrar í einhverjum
tilbúnum hetjuleik eins og snillingurinn
Hemingway, ellegar leika rússneska rúll-
ettu við sjálfan sig, líkt og rithöfurinn Gra-
ham Greene. Örlögin tóku að sér allan
rúllettuleik fyrir Borchert, hann þurfti
aldrei að miða byssu á sjálfan sig, aðrir sáu
um það. Og hann þurfti aldrei að leita hætt-
unnar eins og hinn bandaríski stéttarbróðir
hans; hún leitaði hans. Ásamt dauðanum
sat hún um hann til hinstu stundar.
Ólafur Jóhann Ólafsson heyrir til yngstu
skáldakynslóðinni hér, en Ijóð eftir hann hafa
birzt í Lesbók og víðar. Hann er sonur Önnu
Jónsdóttur og Ólafs Jóhanns Sigurössonar
skálds og stundar nú nám í Bandaríkjunum í
eðlisfræði og sUerðfræði.
23