Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.1984, Blaðsíða 2

Æ K
N
N
Þó ad stödugt
berist steinefni til
sjávar, er seltan í
hafinu ávallt í
jafnvægi. Nýjar
rannsóknir sýna,
ad ein af ástædun-
um er sú, ad viss
efni hverfa gegn-
um sjávarbotninn.
Þessvegna er hafið salt
Þegar talað er um auðlindir
hafsins, dettur flestum í hug
fiskur og fleira, sem í sjónum
veiðist. En því fer þó fjarri, að
hafið sé snautt að öðrum auð-
lindum, því að það er mesta
steinefnaforðabúr jarðar. Heild-
armagn þess af uppleystum
steinefnum myndi nægja til að
þekja allt þurrlendi jarðarinnar
með næstum 200 m þykku salt-
lagi.
I sjónum hafa fundizt flest
þau frumefni, sem þekkt eru á
jörðinni, en í afar mismunandi
magni. Mestur hluti sjávar, eða
96,5%, er að sjálfsögðu vatn, en
3,5% eru uppleyst söit. Af þeim
eru svo 85% natríum klóríð eða
venjulegt matarsalt. Spurningin
er aðeins: Hvaðan kemur þetta
allt saman?
En svarið við þessari spurn-
ingu er engan veginn einfalt.
Talið er, að mestur hluti hinna
uppleystu efna sjávarins hafi
borizt í hann fyrir veðrun
jarðskorpunnar frá örófi alda.
Það kann að þykja kynlegt, að
sjórinn skuli vera saltur, af því
að í hann berst ferskt vatn. En
þá er þess að gæta, að hér er að
mestu leyti um að ræða einhliöa
tilfærslu steinefna, sem haldið
hefur áfram í milljónir alda. Að
vísu berst örlítið af söltum úr
hafinu útí gufuhvolfið með
loftstraumum, en megnið af
þeim skolast aftur til sjávar með
regnvatni og fallvötnum. Berg-
lög þurrlendisins eru því það
forðabúr, sem vatnið vinnur sí-
fellt úr.
Þá berast efni út í andrúms-
loftið í eldgosum og þaðan svo
með regnvatni í hafið. Auk þess
berast þessi efni hafinu við gos
úr neðansjávargígum.
En ef magn steinefna eykst
stöðugt, verður þá ekki hafið æ
saltara?
Alls ekki. Það eru margar
sannanir fyrir því, að saltmagn
hafsins hafi ekki breytzt að
marki í mörg hundruð milljónir
ára. Þótt magn uppleystra efna í
sjónum sé mismunandi á ýmsum
stöðum og tímum, þá sýnir ná-
kvæm efnagreining á sjósýnis-
hornum frá öllum heimshöfum,
að hlutfallið milli aðalefnanna
er yfirleitt mjög nálægt því að
vera alls staðar hið sama.
Það má teljast furðulegt, að
efnasamsetning fallvatna og
bergtegunda á landi er að flestu
leyti gerólík efnasamsetningu
sjávarsins. Til dæmis flytja árn-
ar til sjávar rösklega helmingi
meira af kísil en klóri, en í sjón-
um er kísilmagnið mörg þúsund
sinnum minna en klórmagnið.
Ljóst er, að í sjónum hljóta að
vera að verki öfl, sem takmarka
magn hinna ýmsu efna í upp-
lausn.
Kalsíum eyðist úr sjónum með
tvennu móti. Annars vegar fell-
ur það út sem kalsíum karbónat
vegna ólífrænna efnabreytinga,
og hins vegar fer óhemju kalsí-
ummagn í að mynda skeljar og
kuðunga ýmissa lindýra, í kór-
alrif o.fl. Af öllu því kísilmagni,
sem hafinu berst með fallvötn-
um, verður aðeins örlítill hluti
eftir í upplausn. Hinn hlutann
nota kísilþörungarnir. Er þeir
hafa runnið sitt lífsskeið á enda,
sökkva þeir til botns og mynda
þar þykk setlög.
Hvað er það, sem stjórnar
jafnvægingu milli efnanna í haf-
inu?
Það er hægt að ímynda sér
hafið sem stóran vatnsgeymi,
sem ekki aðeins er bætt nýjum
efnum í, heldur er hann jafn-
framt losaður við önnur í sífellu
í þeim hlutföllum, að fullkomið
jafnvægi er tryggt. Það skeður
síðan á margvíslegan hátt, eins
og vikið hefur verið að hér að
framan. En nýlega hafa menn
uppgötvað nýja leið fyrir efni til
að hverfa úr sjónum. Sums stað-
ar er sjávarbotninn það óþéttur,
að sjórinn seytlar inn í jarð-
skorpuna. Og þegar slíkt gerist,
safnast þar fyrir sumt af þeim
efnum, sem verið hafa uppleyst í
sjónum.
En svo virðist sem natríum-
klórið — matarsalt — breytist
ekki auðveldlega, hvorki með
efnabreytingum né vegna starf-
semi lífvera. Það verður því nóg
af því í sjónum áfram og bragðið
mun haldast óbreytt.
Hvað knýr
Golfstrauminn?
Golfstraumurinn er í daglegu
tali samheiti yfir straumkerfi,
sem í eru þrír aðalstraumar:
Flórídastraumurinn, Golf-
straumurinn og Norður-
Atlantsstraumurinn.
Flórídastraumurinn nær frá
Yucatan-sundi í Mexíkóflóa út
um Flórídasundið og norður með
strönd Bandaríkjanna að Hatt-
eras-höfða. Golfstraumurinn
nær frá Hatteras-höfða og norð-
ur fyrir Nýfundnalandsmiðin, og
loks kemur Norður-Atlants-
straumurinn, sem nær norður
fyrir Noreg. Austan Nýfundna-
landsmiðanna breikkar straum-
urinn mjög, og úr honum liggja
kvíslar í ýmsar áttir. Ein slík
kvísl liggur til suðausturs upp að
ströndum Portúgals, en önnur
upp að suðurströnd íslands.
Bæði Flórídastraumurinn og
Golfstraumurinn eru mjóir yfir-
líking. Þannig er ríkjandi há-
þrýstisvæði í sunnanverðu
Norður-Atlantshafi og streymir
loftið umhverfis það réttsælis.
Gegn hreyfiafli vindanna vinnur
annað nær jafnmikið afl, Cor-
iolis-krafturinn, sem stafar af
því, að jörðin snýst um möndul
sinn. Tengslin milli þessara
fveggja afla valda því, að breiður
og hægur straumur stefnir suður
á bóginn meðfram vesturströnd
Evrópu. Þannig gæti það að
sjálfsögðu ekki gengið til lengd-
ar, því að þá myndi norðurhvel
jarðar smám saman tæmast.
Að jafnaði verður að ætlast til
þess, að jafnmikið magn sjávar
streymi norður og suður. Og
slíkur norðlægur straumur er
einmitt í Golfstraumskerfinu.
Þar sem snúningur jarðar um
sinn eigin möndul er í reynd
hinn sami, þótt til langs tíma sé
Golfstraumurinn
er í rauninni heilt
kerfi strauma,
eins og þetta kort
sýnir. Þeir eru að
mestu leyti knún-
ir áfram af vind-
um, upp í allt að
10 km á klst.
'Wx\\ rjlafy 1 y £=%% \l 5v k' / '| \/ j- v «• /J
Yj -i ^rm
borðsstraumar, sem renna eins
og fljót, nokkur hundruð metra
djúp, um hafið. Mesti straum-
hraði, sem mælst hefur, er um 10
km á klst. Til samanburðar má
geta þess, að venjulegur hraði
strauma á höfum úti er 10 til 100
sinnum minni. Þegar Norður-
Atlantsstraumurinn breikkar,
minnkar hraði hans verulega,
um leið og skilin milli hans og
hafsins umhverfis verða ekki
eins skörp og raunin er, hvað
varðar Flórídastrauminn og
Golfstrauminn.
Segja má, að Golfstraums-
kerfið sé í eðli sínu stöðugt, því
að lýsingar á því hafa verið nær
óbreyttar frá 1513. Hægt er
einnig að skýra það fræðilega,
hvers vegna þetta sérkennilega
straumkerfi hagar sér, eins og
raun ber vitni. Golfstraumskerf-
ið er að langmestu leyti knúið
áfram af vindum. Ef við berum
saman kort af helstu vindkerf-
um við kort, sem sýna haf-
strauma, kemur fram greinileg
litið, á það einnig við um Cor-
iolis-kraftinn. Það er því hægt
að fullyrða, að á meðan vindarn-
ir blása á sama hátt yfir höfun-
um, mun sama Golfstraumskerfi
verða við lýði.
Golfstraumskerfið flytur hlýj-
an sjó frá suðri til norðurs. Við
það minnkar mismunurinn milli
hitastigs í norðri og suðri.
Loftslagið í suðri verður svalara,
en fyrir bragðið hlýrra í norðri.
Ekki er vitað nákvæmlega,
hversu mikill þessi hitajöfnuður
er af völdum Golfstraumskerfis-
ins, þar sem það eru aðrir
straumar í sjónum, sem einnig
draga úr hitamismun.
Þannig streymir mikið af
köldum sjó frá hafinu úti fyrir
austurströnd Grænlands með
sjávarbotni suður á bóginn, en í
staðinn kemur tiltölulega hlýr
sjór. Jöfnun hitans, sem verður
vegna þessara strauma, er að
minnsta kosti jafnmikil og sú,
sem verður fyrir tilstilli Golf-
straumskerfisins.

ERTUÍ GÓLFTEPPA-
HUGLEIÐINGUM?
ÁLAFOSS gólfteppin svíkja engan.
Sjáðu litina! Finndu mýktina!
Verðið, greiðslukjörin og þjónustan svíkja heldur engan.
MOSATFPPIN
mjúkoghlý— eíns ogmosíogull.
2