Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.1984, Blaðsíða 12

oftast 10—12 manns, stúlkur miklu fleiri
en piltar. Árið 1942, þegar ég tók við þessu
embætti, hafði hlutfallið milli kynjanna
verið annað, en síðustu þrjú árin hafði
styrjöldin krafist sífellt stærri fórna.
Fallnir voru dr. Walther Gehl, dr. Múller,
dr. Rúdiger og fleiri karlmenn, sem stund-
að höfðu norræn fræði í fullri alvöru.
Tveir karlmenn, sem nú sóttu tíma mína
reglulega, komu frá vígstöðvunum með
varanleg örkuml, annar þeirra bar gervi-
hönd. En stúlkurnar voru heilbrigðar og
nutu þeirra forréttinda að mega stunda
háskólanám, meðan jafnöldrum þeirra var
sópað inn í hergagnaverksmiðjurnar.
Þetta var þægilegur hópur og samvinna
okkar góð. Þau stunduðu tungumál og
bókmenntir, einkum þýsku og ensku, en
íslenska var þáttur í því námi. Nokkur
lærðu auk þess sænsku, meðan vinur minn
dr. Fritz Askeberg kenndi hér, en hann var
nú farinn heim. Þetta vetrarmisseri, sem
átti að ljúka með febrúar (1945) höfðum
við lesið hetjukvæði Eddu. Þau eiga rætur
í samgermönskum sagnaarfi, sem stúdent-
ar könnuðust við; það létti og lífgaði
kennsluna. Þennan vetur saknaði ég frú
dr. Winkler, roskinnar konu, fyrrverandi
menntaskólakennara, nú á eftirlaunum.
Frú Winkler var hámenntuð kona og heit-
ur aðdáandi Andreas Heuslers — eins og
ég sjálfur. Hún leitaði mjög eftir að kynn-
ast kenningum Sigurðar Nordals um tilurð
íslendingasagna og athugasemdir hennar
lífguðu oft upp kennslustundirnar. Nú
hafði dr. Winkler verið kölluð aftur til síns
fyrra starfs, því að allir vopnfærir karl-
menn voru kallaðir úr skólunum í herinn.
Við söknuðum hennar.
Ég hóf spjall mitt með venjulegum
hætti. Við vorum stödd í Guðrúnarkviðu I.
og höfðum gert okkur grein fyrir persónu-
leika Guðrúnar eins og henni er lýst í ljóði
og sögnum. Nú situr hún yfir líki Sigurðar
ástvinar síns, köld og magnstola eins og
líkið sjálft, getur ekki grátið eða kveinað
eins og flestar konur myndu gera. Vinir
hennar óttast, að hin þögla sorg leiði hana
til dauða, og leita ráða til að leysa geð-
dróma hennar. Fyrstir ganga fram hinir
djúpvitru jarlar og varpa á hana huggun-
ar- og hvatningarorðum en Guðrún hagg-
ast ekki fremur en líkið, sem hún syrgir.
Þá ganga fram tignar frúr, hver af annarri
og lýsa sárustu hörmum, sem þær hafa
sjálfar beðið. Meðal þeirra er Herborg
Húna landsdrottning. Éiginmaður hennar
féll í ''alinn ásamt sjö sonum þeirra. Sjálf
var hún neydd til að búa þeim gröf og
síðan hneppt í þrældóm. Ambáttarstaða
hjá harðlyndri húsmóður kom henni í
huggunarstað.
En frásögnin gengur Guðrúnu ekki til
hjarta. Köld og stirðnuð situr hún í dróma
sorgarinnar.
Nú hefir hið listfenga skáld magnað
spennuna nægilega. Á sviðinu verður
skyndilega breyting. Gullrönd hin unga
gengur að líki Sigurðar, sviptir náblæju
frá andliti hans, snýr því að Guðrúnu og
mælir:
Líttu á hinn ljúfa ástvin, leggðu munn
þinn að vörum hans eins og þú faðmaðir
hann lifandi.
Við það leysist geðstjarfi Guðrúnar.
Hné þá Guðrún / höll við bólstri,
haddr losnaði / hlýr roðnaði
en regns dropi / rann niðr of kné.
Þá grát Guðrún /Gjúka dóttir ...
og grátandi hefur hún upp raunatölu,
blandna ljúfum minningum.
Mér fannst að í lýsingu þessara um-
skipta, svo einföld sem hún er, nái listfengi
skáldsins hámarki. En túlkun mín virtist
engin áhrif hafa á áheyrendur mína. Al-
varleg á svip og annars hugar sátu þau og
mér þótti sem þau heyrðu ekki til mín.
Þetta vakti furðu mína, en ég kom ekki
auga á, í hverju mér hafði mistekist. Ég
hafði undirbúið þennan tíma vel og ég
lagði mig fram um viðeigandi túlkun
kvæðisins, en gat ekki losnað undan þeirri
tilfinningu, að ekki væri hlustað á orð mín.
Ég var í miklum vanda.
Það er ekki siður í þýskum háskólum að
fyrirlesari bregði skyndilega á persónulegt
tal, þó að slíkt beri við í seminaræfingum,
þar sem stúdentar eru virkir þátttakendur
og ráða því miklu um gang umræðunnar.
Ef stúdentum þykir framsetning fyrirles-
arans óskýr eða hann mismælir sig, gefa
þeir það til kynna með því að skrapa gólfið
með skósólunum, svokallaða Scharren, og
er honum þá ætlað að átta sig og leiðrétta.
Ekkert slíkt hafði gerst. Aðeins mitt eigið
skraf hafði rofið þögnina. En hvað hafði
mér orðið á?
Stundin var meira en hálfnuð, þegar ég
afréð að bregða frá venju og leita skýr-
ingar. Ég yfirgaf ræðupúltið, tók mér
stöðu við gluggann og sagði eins og var,
mér fyndist ég engu sambandi ná og erfitt
að halda áfram. Ég spurði varlega, hvort
ég hefði sagt eitthvað óviðeigandi, þótt ég
þættist viss um að svo hefði ekki verið.
Engin loftárás hafði verið gerð á borgina
síðastliðna nótt, svo að ekki gat langvinnt
næturónæði valdið þessari deyfð. Her-
sveitir Rússa nálguðust hratt að austan,
en voru þó enn langt frá Leipzig og áróð-
ursvél Goebbels boðaði ótrauð loka-
sigurinn, sem væri í nánd.
Loks rétti Traud Goldacker upp höndina
og byrjaði að tala. Doktorinn yrði að af-
saka, sagði hún, þau væru öll í uppnámi og
gætu ekki fest hugann við námið. Ástæðan
væri sú, að foringi kvenstúdenta hefði
kvatt allar stúdínur saman á fund og flutt
þeim þá tilskipun frá æðri stöðum, að
ákveðinn fjöldi kvenstúdenta háskólans
skyldi sendur til styrktar hersveitum föð-
urlandsins á austurvígstöðvunum. Stúlk-
unum bæri að gefa sig fram fríviljuga og
láta skrá sig innan ákveðins tíma á
skrifstofu stúdentaráðs. Hún, þ.e. formað-
ur kvenstúdenta, sagðist vænta að stúdín-
ur brygðust við bæði fljótt og vel og kæm-
ust færri að en vildu. En ef svo færi, að
ekki gæfu sig nægilega margar fram, yrði
skipaður sá fjöldi, sem á vantaði.
„Við erum alveg ráðvilltar og það er
mikil ólga meðal stúdenta vegna þessa
rnáls," sagði fröken Goldacker að lokum.
Hún var auðheyranlega í ákafri geðshrær-
ingu, setningarnar komu í slitróttum gus-
um, eins og þær brytust fram úr óreynslu
þagnanna. Ég hafði aldrei heyrt hana tala
svona fyrr.
Sjálfur stóð ég orðlaus frammi fyrir
henni.
Það er auðvelt að ræða um harma, eins
og þeir birtast í skáldskap, hafnir yfir
blóðfylltan raunveruleik líðandi stundar.
Nægar fregnir höfðu mér borist af þung-
um fórnum æskunnar á altari stríðsafl-
anna. Fjölmargir námsbræður mínir voru
fallnir, m.a. mágur minn, ungur gáfumað-
ur, sömuleiðis ungur sjóliðsforingi, sonur
kennara míns og yfirmanns. Aðrir höfðu
misst fætur eða hendur og áttu framundan
ömurlega krypplingsævi. Þannig lagðist
bölið á hvert heimili og snerti mæður,
systur, unnustur og eiginkonur ekki mildi-
legar en karla. Fram til þessa höfðu konur
þó ekki verið kvaddar beint til herþjónustu
En nú virtust þær vera eina varaliðið, sem
þessi margblekkta þjóð átti eftir að fórna í
vonlausri styrjöld.
Ekki man ég hvernig orð féllu, þegar ég
loksins fékk málið aftur. Áreiðanlega hafa
þau ekki aukið á kennaravirðingu mína.
Örvænting stúlknanna snart mig svo
djúpt, að ég fann ekki viðeigandi orð. Úr-
ræðalaus horfði ég á þessar æskufríðu
meyjar og sá um leið fyrir innri sjónum
mínum jafnöldrur þeirra skipast þúsund-
um saman í fylkingar, vopnaðar vélbyss-
um og handsprengjum. Sannarlega myndu
þær verða ofbeldi og dauða auðfengin
bráð. Hve margar þeirra skyldu snúa heil-
ar heim aftur úr því brimróti ómennskrar
grimmdar, sem nú átti að fleygja þeim út
í? Ég skynjaði örvænting þeirra aðeins á
ytra borði, hvað inni fyrir ólgaði vissi ég
ekki. En ég skildi fyllilega, hve vonlaust
það ætlunarverk mitt hafði verið að túlka
fyrir þeim fegurð skáldverks, þar sem sefa
skyldi áfallna sorg með lýsingu um ægi-
legri harma.
Þannig hafði atvikið þennan morgun
undir rústum háskólans sannarlega verið
fyrirboði.
Hvað viljið þér hér?
Matthías Jónasson dr . phil. var í
Þýzkalandi á stríðsárunum. Hann er
iöngu landskunnur fyrir skrif sín urn
sálræn efni og uppeldismál og rar
lengi prófessor við Háskóla Islands.
Steinaldarmenn
voru sælkerar
Silungur í sinnepssósu hljómar
nútímalega. En reyndar þekktist sá
matur til forna. Sennilega má rekja
hann meira að segja til matargerð-
arlistar steinaldarmanna.
Fornleifafræðingarnir Rolf Rott-
lánder og H. Schlichtherle, sem
starfa við hina forsögulegu deild
háskólans í Túbingen í Vestur-
Þýzkalandi, hafa fundið leið til að
ná leifum af steiktum mat — fitu-
leifum — úr hinum örsmáu holum,
sem er að finna í nær öllum leir-
pottum öðrum en þeim, sem eru úr
fínu postulíni.
Með því að blanda leifarnar vatni
er hægt að efnagreina fitusýrur
fæðunnar til að komast að raun um,
hvað hafi forðum verið soðið í pott-
inum. Fyrri vitneskja okkar um
lostæti og hnossgæti steinaldar-
manna hefur eingöngu verið fengin
með uppgreftri, þar sem fundizt
hafa sviðnar, en þó greinanlegar
leifar af korni, beinum og ýmsu
öðru.
Þar sem fituefni skemmast með
tímanum, báru þeir félagar leifarn-
ar, sem þeir fundu, saman við þekkt,
tímasett sýnishorn af öðrum fitu-
efnum frá fornöld. Til að búa til
lista yfir efni til að styðjast við,
efnagreindu þeir fituinnihald korns
og beina, sem grafin höfðu verið upp
úr forsögulegum sorphaugum. Ald-
ur hinna steingerðu leifa var síðan
ákvarðaður með hliðsjón af áhöld-
um, sem fundust í sama jarðvegs-
lagi.
Nýlega fundu fornleifafræð-
ingarnir leifar af fiskifitu og sinn-
epskornaolíu í steinaldarleirbroti,
sem komið hafði í ljós við uppgröft
á bökkum Genfarvatns. Hið merki-
lega er, að silungur í sinnepssósu er
enn vinsæll og ljúffengur réttur í
Sviss nú á dögum.
Rottlánder og Schlichtherle hafa
notað efnagreiningartæki sitt í
fimm ár, en bandarískir leirkerja-
fræðingar hafa ekki kynnzt því enn-
þá, og segja sumir, að það sé að
nokkur leyti vegna þess, að þeir eigi
ekki peninga til að borga tíma á
rannsóknarstofu.
U R MINU HORNI
Nú munu vera starf-
rækt lestrarfélög og
bókasöfn í öllum
hreppum og byggð-
arlögum landsins. En í ungdæmi
þess er þetta ritar og ekki er enn
orðinn sjötugur, voru slíkar
stofnanir undantekning, en ekki
regla. Á árunum fyrir 1930, þeg-
ar ég og mínir jafnaldrar gengu í
barnaskóla í vestfirsku sjávar-
þorpi, stofnuðum við safn í skól-
anum með smávægilegum fjár-
framlögum. Og þegar við strák-
arnir vorum komnir yfir ferm-
ingu og gjaldgengir sem félagar í
verkamannafélaginu beittum við
okkur fyrir því, að komð væri á
fót lestrarfélagi í hreppnum.
Þetta var í byrjun kreppunnar
miklu og það var ekki hægt að
kaupa nema tólf bækur fyrsta
árið. í þessu plássi ríkti mikil
fátækt. Samt munu hafa verið
til nokkrar bækur á flestum
heimilum, ekki þó margar. Þegar
gamlir einstæðingar dóu var
efnt til uppboðs á húsmunum
þeirra. Ég man vel að fyrstu
bækurnar, sem ég sjálfur eign-
aðist, komu til mín úr slíkum
dánarbúum. Ég var alla mína
æsku í hraki með lestrarefni.
Ég ólst ekki upp hjá foreldrum
mínum, en skammt var á milli
heimilanna, svo ég gat verið þar
heimagangur þegar ég fór að
stálpast. Éin af fáum mublum í
húsi foreldra minna var þó lítill
bókaskápur sem elsti bróðir
minn átti. Þar voru nokkrar
guðsorðabækur frá eldri tíma,
auk þeirra bóka sem hann hafði
sjálfur eignast og valið. Þrjár
þeirra voru frægir reyfarar
þeirra tíma, og nefni ég þær að
Ölafsson, ritstjóra. Svo voru til
kristilegar bækur. Þar með er
upptalinn bókakostur þess heim-
ilis, nema nokkrir danskir reyf-
arar sem fóstri minn hafði feng-
ið fyrir lítið á uppboði. Hann
hafði lært dönsku af sjáflum sér
og gat sagt mér aðalefnið úr
þessum sögum.
Dagblöð sáust varla á alþýðu-
Lögréttu, vikublaðs Þorsteins
Gíslasonar í Reykjavík, og einn-
ig vesturheimsblaðanna Lög-
bergs og Heimskringlu, raunar
líka Alþýðublaðsins, en það fór
bara til fimm fastra áskrifenda.
Kona afgreiðslumannsins var
sérstæður og merkilegur per-
sónuleiki, sambland af höfðingja
og alþýðukonu. Henni bregður
Þá voru ekki bóka-
söfn á hverju strái
gefnu tilefni í einu kvæða Þorps-
ins. En annars mest algengustu
skáldsögur, sem vinsælastar
voru á þessum árum, að
ógleymdum Tarzanbókunum,
sem allir strákar þurftu að lesa.
Fóstri minn var hagmæltur
gáfumaður. Hann átti nokkra
rímnaflokka og ljóð Sigurðar
Breiðfjörð. Fóstra mín var líka
ljóðelsk. Hún átti ljóðmæli
Steingríms, Kristjáns Fjalla-
skálds og ljóðabók eftir Jón
heimilum á þessum slóðum,
nema eitt leiðinlegt íhaldsrit,
sem hét ísafold og Vörður. Það
var sent ókeypis í sum húsin. En
faðir minn var skósmiður. Hann
þurfti að nota pappírssnið við
sína iðju, bæði þegar hann
klippti bætur á gúmmistakka og
stígvél sjómannanna og þegar
hann sneið hæla og sóla á skóna,
sem hann var alltaf að gera við.
Nú vildi svo vel til að nágranni
foreldra minna var útsölumaður
fyrir í kvæðum mínum. Hún var
tíður gestur á heimili foreldra
minna, las mikið og sagði móður
minni dulrænar sögur, sem gam-
an var að heyra. Hún sá um að
föður minn vantaði aldrei blöð í
sniðin. Til hans kom hún með
aukablöð sem annars hefðu eng-
um komið að gagni. Hún vissi að
pabbi, og jafnvel fleiri, glugguðu
í þau áður en þau gegndu aðal-
hlutverki sínu. Pabbi hafði raun-
ar lítinn tíma til þess að lesa.
Hann vann alla daga fram á
nætur, enda jafnan fullt hús af
börnum, sofnaði oftast út frá
lesefninu.
Þessarar hugulsemi vinkonu
okkar nutu fleiri en faðir minn.
Ég komst meðal annarra í þetta
og stundum fékk ég að hafa heim
með mér girnileg eintök af Lög-
réttu, Heimskringlu og Lög-
bergi. Ég á enn í fórum mínum
úrklippur með kvæðum eftir
Halldór Kiljan Laxness, sem
hann var að birta í vesturheims-
blöðunum á árunum milli 1925
og 30, þegar hann var vestra.
Þessi kvæði voru mér um margt
nýstárleg, allt öðruvísi en ljóð
þjóðskáldanna og það sem var í
skólaljóðum eða lesarkasafni
Jóns Ófeigssonar, sem maður
fékk að lesa á vegum barnaskól-
ans og við urðum jafnvel að
kaupa fyrir nokkra aura.
Þetta voru mín fyrstu kynni af
Halldóri Laxness. En nokkrum
árum síðar ætlaði allt á annan
endan í plássinu vegna þess að
við keyptum bækur eftir hann í
nýstofnað bókasafn. Það átti að
taka af okkur hreppsstyrkinn,
sem okkur hafði tekist að
krækja í. Þá sögu segi ég ekki
hér.
Jón úr Vör.
12