Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.1984, Blaðsíða 7

sem eftir voru, og áður en ég vissi til var ég búinn að
teygja mig í bókina og draga hana fram úr hillunni og
stóð svo þarna með hana í lúkunum. Ég áttaði mig þó
eiginlega alveg um leið á því hversu barnalegt og hjá-
kátlegt þetta var af mér og fannst þá næstum eins og
bókin yrði rauðglóandi í höndum mínum meðan ég
reyndi nötrandi af smán að smeygja henni í hilluna
aftur án þess nokkur tæki eftir hvaða bók það var sem
ein af öllum þeim gersemum sem þarna var að finna
hafði megnað að vekja áhuga minn.
Þetta hafði mér næstum tekist óséðum, en fann þá
mér til skelfingar að á mér hvíldi augnaráð Skúla W.
Skíðdal og fannst mér endilega sem hann kímdi við. Um
þetta var ég handviss, en eftir á að hyggja gat það
auðvitað ekki staðist. Skúli W. Skíðdal vissi á þeirri
stundu ekkert um það hver ég var og hafði þess vegna
enga ástæðu til að þykja það spaugilegt þó ég kysi að
skoða margumrædda bók. Enn fremur hafði augnaráð
hans alls ekki hvílt á mér heldur var það svo að hægra
auga hans lét illa að stjórn ef hann bragðaði áfengi og
reikaði þá víða, en um leið sá það lítt frá sér á manna-
mótum því það vildi súrna við tóbaksreyk. Auk þess
hefði sú hegðan sem ég grunaði hann um verið í hróp-
legu ósamræmi við hans manngerö.
En um allt þetta vissi ég auðvitað ekkert þá og sem
ég stóð þarna blossaði skyndilega upp í mér einhver
einkennileg heift. Hann var að gera grín að mér karl-
fjandinn, hann hafði fundið á mér snöggan blett. Ég er
hégómlegur maður og fannst því eðlilega mikil læging í
því að frægur maður, menningarfrömuður og rithöf-
undur eins og Skúli W. Skíðdal, fengi þá flugu í höfuðið
að ég væri hégómlegur. Og það út af svona smáslysi.
Þvílíkt veganesti fyrir ungan höfund.
Ég veitti því þess vegna enga athygli að Skúli hélt
áfram að rabba vingjarnlega við forsetann og fleira fólk
sem stóð þarna álengdar í hálfhring. Það átti því að
vera bersýnilegt að Skúli W. Skíðdal var alls ekki með
hugann við mig og mína bók. En það var heitt þarna
inni og dómgreind mín var nú alveg horfin við geðs-
hræringuna. í augnabliksæði tel ég mig þurfa að slá
öllu upp í grín til að bjarga „sítúasjóninni" sem auðvit-
að engin var þó ég vissi það ekki þá. Ég gjamma því
fram í samtal fólksins, alltof hátt, og segi:
— Já auðvitað Skúli, já svona eru menn nú uppteknir
af sjálfum sér, Sæmundur Örn, Aðrir sálmar, hvað
annað? Heyrðu, vilt þú þá ekki líta í eina af þínum?
Og svo fór ég að klóra í hillurnar. Fólkið leit forviða á
aðfarir mínar, sá mig fálma um kilina rjóðan og nötr-
andi. Þarna voru margar bækur eftir Skúla Black og
Skúla Rútsson, nöfn höfundanna mjög áberandi á kjöl-
unum, (smekklaust og þeim líkt!), en svo voru ekki fleiri
skúlar. Þarna var engin bók eftir Skúla W. Skíðdal. Að
sjálfsögðu ekki. Ekki þar fremur en annars staðar. Þá
fyrst varð mér ljóst hversu hræðilega ég hafði hlaupið á
mig. Allir sem þarna voru nærstaddir höfðu tekið eftir
þessu upphlaupi. Fólkið horfði á mig með fyrirlitningu
og forsetinn fór strax að leiða talið að einhverju öðru.
Ekki man ég hverju, en það var mjög áberandi að það
var fyrst og fremst eitthvað annað. En sú umræða var
dauðadæmd og gat ekki náð sér á strik. Fólkið þagði
pínlega og horfði á mig.
Ég stóð því þarna alveg eins og ræfill og vissi ekki
hvað til bragðs skyldi taka. Brá loks á það ráð að grípa
glas mitt sem ég hafði lagt frá mér og ætlaði að skutla
úr því í mig. En glasið var auðvitað löngu tómt og ég
fékk kokteilpinna í augað.
Ég er alveg viss um að ég hefði látist úr smán þarna
á gólfinu með pinnann í auganu ef enginn hefði komið
mér til hjálpar. Og sá sem það gerði var reyndar enginn
annar en Skúli W. Skíðdal, sá mikli og góði drengur.
Hann klappaði mér vingjarnlega á öxlina og sagði:
— Já vinur, svona er það. Ætli ég hafi ekki bara lent
á rangri hillu.
Þessi yfirlætislausu gamanyrði jöfurs urðu á auga-
bragði til að milda alla stemmninguna mjög. Menn
hlógu við og forseti kímdi góðlátlega. Sjálfum tókst mér
að hlæja nokkurn veginn eðlilega og von bráðar var
hættan liðin hjá og málið afgreitt.
Framganga Skúla í þessu leiðindamáli var einstak-
lega drengileg. Þarna hafði hann sem reyndur og virtur
höfundur og maður tekið upp hanskann fyrir unga og
vanþroskaða framhleypu og bjargað mér úr ákaflega
álappalegri aðstöðu sem ég hafði komið sjálfum mér í
með því að gera, að því er virtist, lítið úr honum frammi
fyrir stórmenni. Og þær málsbætur mínar að það hefði
ég þó aldrei ætlað mér gat enginn vitað á þeirri stundu
og þeim stað.
Þar með gat ég tekið gleði mína aftur og leið svo af
þetta boð. I anddyrinu á útleið kemur Skúli W. Skíðdal
til mín yfir gestabók og kveður mig segjandi sem svo:
— Þú ættir að líta við hjá mér einhvern tíma, Sæ-
mundur Örn, og spjalla. Við gætum kannski farið
eitthvað út í Aðra sálma.
Ég þóttist aldeilis hafa himin höndum tekið enda
varð þetta upphafið að miklum og góðum kynnum. Það
var ekki löngu síðar að ég gerði mér erindi heim til
Skúla. Hann bjó þá, eins og reyndar öll síðustu ár sín, í
turni gömlu slökkvistöðvarinnar í Reykjavík milli
Tjarnargötu og Suðurgötu. Það sýnir auðvitað best
óumdeilda stöðu hans í íslenskum bókmenntum að hann
skyldi veljast til ævilangrar dvalar á þessum stað fyrst-
ur allra höfunda eftir að borgarstjórn Reykjavíkur
ákvað að varðveita turninn, lét klæða hann með fíla-
beini og gera að heiðursbústað borgarinnar fyrir rithöf-
unda.
í þessari fyrstu heimsókn minni sátum við og drukk-
um te í góðu veðri á svölunum efst á turninum. (Þar
sem ég sit nú reyndar einnig sjálfur á skrifandi stund).
Ég man að Skúli leit yfir borgina og sagði:
— Hér stend ég minn vörð.
Fundir okkar áttu eftir að verða margir. Segja má að
ég hafi ungur maður sest þarna við fótskör meistarans.
Það var unaðslegt að hlusta á frásagnir hans úr löngu
menningarlífi. Og þegar traust hans á mér fór vaxandi
byrjaði hann að tala undan og ofan af sínu eigin starfi.
Mér fór að finnast sem hann skynjaði í mér þann sem
varðveitt gæti verk hans. Og auðvitað hlaut svo að fara
að lokum að ég gat leitt talið varlega og eðlilega að
margumræddu sérkenni á ferli hans, þeirri staðreynd
að ekkert „lá eftir hann“ í hinni hefðbundnu merkingu
jeirra orða.
Ég setti vangaveltur mínar fram einhvern veginn
)annig að ég velti því upp sem hugdettu hvernig á því
gæti staðið að hinn fullkomni höfundur stigi ekki loka-
skrefið. Hann væri vel máli farinn, mikið skáld, frjór i
hugsun, sívakandi, vel að sér, víðsýnn, gáfaður, virtur
og dáður, mikils metinn af öllum. Það vantaði eiginlega
ekki neitt, nema þá ef til vill svo sem eins og stafkrók og
stafkrók á slæðingi. Hvernig stæði á þessu?
Skúli hugsaði sig lengi um. Ég var næstum farinn að
halda að ég hefði sært hann svo ég stamaði:
— Annars er þetta auðvitað algjört smáatriði ...
Þá loks tók hann til máls:
— Nei, nei, það er sko alls ekkert smáatriði. Eigin-
lega er það nú regla hjá mér að sýna aldrei neinum inn
á verkstæðið. Það er alkemistinn í mér sjáðu til. En ég
hlýt að gera undantekningu með þig. Kannski ert þú
minn eini raunverulegi kollega. (Ég sver að þetta voru
hans orð. S.Ö.) Jú jú, þú hefur tekið eftir þessu. Málið er
einfaldlega það að ég fer ekki hefðbundnar leiðir að
)essu leyti. Þarna liggur minn frumleiki. Þetta er mitt
fiff. Þarna á ég mér jússu sem aðrir hvorki geta né vilja
kássast upp á. Sumir eru alltaf að fitla við formið, aðrir
við skoðanir og boðun, lýrik, tón eða eitthvað enn annað
til að fá útrás fyrir þann frumleika sem í þeim býr. Og
allt í lagi með það. Én ég hef valið mér þessa leið.
Enginn annar höfundur hefur þorað að velja sér þessa
birtingarleið. Þvið miður, liggur mér við að segja, en ef
ég á að vera hreinskilinn þá hugsa ég líka innst inni:
sem betur fer. Ég hef áreiðanlega notið þess að vissu
leyti að ég er einn á þessu plani. Og önnur plön komu
aldrei til greina. Ég er ansi hræddur um að án þessarar
minnar leiðar hefðu verk mín orðið ansi miklu meðal-
mennskumarki brennd. Fyrir nú utan aðalatriðið, hið
praktíska: Hver eru ekki örlög okkar? Jú, ef við erum
heppin þá þroskumst við sem höfundar. Sumir eru nátt-
úrlega ekki svo heppnir og skrifa alltaf verri og verri
bækur og það er náttúrlega nógu hart. En eru hinir
nokkru betur settir? Hinir heppnu? Segjum sem svo að
einn slíkur höfundur skrifi um ævina tuttugu til þrjátíu
bækur og þroskist og eflist frá einni bók til annarrar.
En hverju er hann bættari? í raun og veru þýðir þetta
aðeins það, að þegar slíkur höfundur fellur frá standa
bækurnar eftir hann í langri röð, hver og ein sem minn-
isvarði um mismunandi vanþroskastig. Amaba, fiskur,
api, neanderdalsmaður. Jafnvel síðasta bókin hans
verður ekki sú kóróna sköpunarverksins sem margir
virðast halda. í fyrsta lagi eru gömlu hlekkirnir allir
týndir þegar þar er komið sögu, allir dæmdir úr leik. í
öðru lagi veit höfundurinn á dánaraugnablikinu að
hann hefði getað gert betur, bara ef hann hefði beðið
lengur, látið vera að skrifa bókina á því vanþroskastigi
sem hann nú er að komast af. í starfi mínu hef ég tekið
hinum ýtrustu afleiðingum af þessum staðreyndum.
Ungi maður. MAÐURINN ER ÞAÐ SEM HANN
VÆRI.
Að lokinni þessari ræðu fór Skúli heitinn að rekja
fyrir mér öll verkin sem hann hafði skapað á ýmsum
skeiðum ævi sinnar eftir innri baráttu og þrotlaust
starf, en svo látið vera að skrifa. Þessum verkum verður
ekki með orðum lýst, enda væri ég að bregðast trúnaði
höfundarins ef ég reyndi að lýsa þeim. Þó fullyrði ég
hér að öll verk Skúla W. Skíðdal hafa orðið íslenskum
bókmenntum hvati og lyftistöng í senn einmitt vegna
þess að hann lét þau órituð.
Þessi óvænta opnun hins sómakæra og alvarlega
listamanns, þetta augnablik sem ég fékk að gægjast inn
á verkstæði hins stolta gullgerðarmanns olli tímamót-
um á mínum eigin rithöfundarferli. Það má segja að
mér hafi lukkast að fleygja sál minni í poka inn á
verkstæði Skúla eins og kerlingin sálinni hans Jóns síns
inn í Himnaríki forðum. Ég ákvað strax að hætta að
gefa út bækur, og eftir fimm ára baráttu við sjálfan
mig var ég hættur að skrifa.
Éf til vill á þessi staðreynd nokkurn þátt í því að
margir ritdómarar hafa hyllst til að telja mig undir
áhrifum frá Skúla W. Skíðdal. En ekkert er meiri fjar-
stæða, þó mér í sjálfu sér þyki engin skömm að vera
talinn líkur honum. þær bækur sem við höfum látið
vera að senda frá okkur eru þó í raun og veru gjörólík-
ar.
Eftir að ég náði fullu valdi á þessari aðferð hef ég
notið vaxandi velgengni sem höfundur. Enda ekki
furða, þarna hætti ég gjörsamlega að leggja vopnin upp
í hendur andstæðinga minna. Eitt hefur þó lengi reynst
mér allháskalegur fjötur um fót. Það er bók mín Aðrir
sálmar. Óvandaðir menn í hópi yngri gagnrýnenda hafa
komist í hana hjá þjófgefnum fornbókasölum og eru
stundum að fjalla um hana á ákaflega ósanngjarnan
hátt. Sumir hafa jafnvel gengið svo langt að lesa hana.
En rithöfund á auðvitað að dæma af því sem hann best
hefði getað gert.
En ekki þar fyrir, auðvitað tek ég undir það að það
var heimskulegt af mér að gefa út þessa bók. Þarna
geta þeir hankað mig. Þetta er í þeirra augum höfund-
urinn Sæmundur Örn. Þarna er hann, sko, sjáið þið,
svona viljum við hafa hann.
Með þessari útgáfu var ég auðvitað að setja ljós mitt
undir mapliker og það skyldi enginn sannur listamaður
gera. Svo lágt gat Skúli W. heitinn Skíðdal aldrei lagst
og því náði hann svo langt.
Nú þegar gammarnir eru farnir að hnita hringa
marga yfir höfundskap hins látna snillings finnst mér
rétt að þetta komi fram. Víkið burt gammar, það sem
ykkur virtist bitastætt í kynni að verða ykkar banabiti.
Þannig lifði og starfaði Skúli W. Skíðdal, veikur í
styrkleika sínum og sterkur i veikleika sínum.
Það sem hann væri gæti hann aldrei orðið ef hann
hefði orðið það sem hann varð að verða en varðist
jafnan.
CHRISTER
ERIKSSON
Fjölskyldan safnast saman,
sumar í grasi.
Ilmur af tíu dropum
og klöttum
saft og hafrakexi.
Grafarþögn fyrir
myndatökuna. Vindinn lægir
Ijósið kallar
á skugga,
eftirvænting!
Enginn
ekkert
bærir á sér
allt hefur orðið,
varð að einu andartaki.
Trén fljóta alls staðar upp
á fjallinu
í sólseturslandslagi.
Fólk í grasi
og grasið vex því í hné
úr jörð sem bíður þess.
Brakandi greinar
og rætur
kvistir og börkur
í björtum logum
sem aldrei deyja út.
Fjaran hefur þanið út
ströndina
svört og hnútótt
liggur hún nakin
með berað hraun
og kuðungar splæstir
við þöngulhausa,
krampateygjur
eins og allt vænti þess
að angistarkvíðinn hverfi
— og ströndin bíður
eftir svæfandi ábreiðu flóðsins
MATTHÍAS JOHANNESSEN ÞÝDDI
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 17. MARZ 1984