Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1985, Blaðsíða 11

Árið 1793 varð Ólafur fyrir þeirri sorg,
að missa konu sína. Hún andaðist af barns-
förum, 27. febrúar. Hún ól sveinbarn sem
lifði en sveinninn varð ekki gamall því
hann drukknaði 15 ára. Auk þessa drengs
eignuðust þau hjón tvær dætur.
Eftir konu sína orti Ólafur harmljóð á
latínu, er heitir Garmen in gratam memor-
iam uxonis admodum desideratae A.K.
Jackobsen defunctae amo
MDCCLXXXXIII, die 27. februari, compos-
itum a marito superstite viduo Olavo Öla-
vio islando. Kvæðið er 51 tvíyrðingur og í
því hrósar hann konu sinni í skáldlegum
orðum og talar um yndisleik sambúðarinn-
ar við hana og lýsir harmi sínum og ein-
stæðingsskap að henni látinni:
0! Pancea malis, munus mihi dulce deorum!
grata comes! animae deliciaeque prius!
Conjux dulcis abes! Et abest pars altera cordis,
jucundum vita quod fuit, omne fugit.
(í ísl. þýðingu):
Ó, harmbót í hvers kyns þrautum,
mín himingjöf ég syrgi þig.
Þú varst mér ljúf, á lífsins brautum
mig leiddir æ og gladdir mig.
Nú ertu’ á burt, mín blíða kona.
Hið besta’ er sneytt af hjarta mér.
Mín gæfa’ og allt, sem átti’ ég vona
áævi minni, fariðer.
Ólafur hefur sennilega verið eitt af síð-
ustu latínuskáldum á Norðurlöndum og
orti við ýmis tækifæri.
Minnismerki um Jón Eiríksson
Sumarið 1794 ferðaðist Ólafur til Kaup-
mannahafnar í sumarleyfi sínu og var þar
veitt prófessorsnafnbót 4. júlí.
Andlitsmynd Jóns mun Ólafur hafa
fengið Bertel Thorvaldsen til að gera,
sennilega eftir brjóstlíkneski sem Bertel
mun hafa gert skömmu fyrir dauða Jóns.
Á hægri stöpul minnismerkisins eru
rituð þessi orð:
Nascentem. Islandia. Adolascentem.
Norvegia. Adultum. et. Florentem. Dania.
Suscepit. Fovit. Amavit. Extinctum. Con-
gemuerunt. Omnes Eheu! Qvantam. Vim.
et. Aciem. Ingenii. in. Rebus. Gerendis.
Dexteritatem. atqve. Fidem. in. Regem.
Pietatem. in. Patriam. Hora. Lugubris.
Praeripuit. Þ.e.: „ísland tók við honum
nýfæddum; Norvegur unni honum stálpuð-
um; Danmörk elskaði hann fullorðinn og
til metorða kominn, en samsyrgja hann
látinn! Ó! hverjar fyrirtaks gáfur — hvern
trúleik mót konungi — rækt til föðurlands-
ins og lagkænsku í allri framkvæmd burt-
hreif hér ein sorgarstund!
Minnismerkið var teiknað í anda ný—
klassísku stefnunnar og er heildin ofhlaðin
djúptækum táknmerkjum enda hefur Ólaf-
ur fyrst og fremst verið lærdómsmaður en
ekki listamaður.
Ólafur og Bertel Thorvaldsen kynntust
líklega fyrst þetta sumar, 1794, er Ólafur
var í Kaupmannahöfn. Eftir þetta sumar
bar fundum þeirra Ólafs og Bertels aldrei
saman aftur en þeir mundu vel hvern
annan. Ólafur áleit t.a.m. að þeir væru
skyldir.
Byggingarlist Ólafs Ólafssonar
Ólafur var merkilegur maður og fjöl-
hæfur. Hann vann mikið og er talið að
Ólafur hafi útbreitt í Noregi nýjan stíl í
byggingarlist í anda Harsdorffs. Ólafur
varð lífið og sálin í öllu því sem viðkom
ing, yar fluttur.tU Reykjayíkur 1785. Ólafur
var þessu mjög mótfallinn.
Hann undi nú hag sínum vel á Kóngs-
bergi en langaði til íslands, jafnvel eftir
að hann settist að á Kóngsbergi en þó var
þessi heimþrá farin að dofna sakir langs
tíma og kringumstæðna. Ólafur skrifaði
frænda sínum Steingrími Jónssyni þann
16. júní, 1801, um áhuga sinn á skólamálun-
um. Hann lagði þar ýmislegt til viðvíkjandi
skólahúsi o.fl. Hann brýndi fyrir Stein-
grími að leita úrlausna vandamála skóla-
málsins og segir að sem verðandi biskup
megi hann ekki verða minni en Isleifur.
Varð Ólafur sannspár, því að um 20 árum
síðar varð Steingrímur biskup yfir í slandi.
í bréfi til Steingríms 14. mars, 1805 segir
Ólafur í gamni að hann sé staðráðinn í að
verða ekkert minna á íslandi en stiptamt-
maður. Vissulega yrði það til þess að sumir
leggðust í gröfina, en hann verði það aldrei
og sér standi á sama. Hann langar samt
til að vita hvernig fari fyrir nafna sínum
Stefánssyni og hvort Trampe komi í hans
stað, ef hann fari frá. Ólafur hafði uppkast
af umsókninni svona til vonar og vara ef
embættið yrði laust, svo eitthvað meira
hefur búið undir hjá honum. en hann frétti
ekkert um hvernig fór með Ólaf Stefánsson
og stiptamtið. Hann óttast þó að hann
geri sig hlægilegan fyrir augum Reventlow
greifa, því hann vilji ekki setja íslending
í neitt hátt embætti á íslandi, og óttast
einnig að hann geti ekki gert ættjörð sinni
það gagn, sem einhver annar gæti e.t.v.
gert.
Ólafur giftir sig ad nýju
Árið 1807, sóttu Englendingar flota
Danmerkur og Noregs til Kaupmanna-
hafnar og skutu á borgina, því Danir voru
Uppdráttur Ólafs Ólafssonar að stóru íbúðarhúsi og af þeirri gerð, Uppdráttur Ólafs Ólafssonar að amtmannsstofunni, sem reist rar eftir
sem þá tíðkaðist að hafa á heldri manna húsum. brunann á Kóngsbergi, þegar stór hluti bæjarins brann.
Um sumarið er talið að hann hafi gert
eða fullgert minnismerki um vin sinn Jón
Eiríksson konferenzráð. Hugmynd Ólafs
að minnismerkinu var stungin í eir og gaf
hann myndina út. Er minnismerkið fyrir
það orðinn þekktastur allra uppdrátta Ól-
afs. Ekki komst hugmynd hans lengra en
á blað en sennilega hefur hann ætlast til
að minnismerkið yrði reist.
Fylgir mynd af minnismerkinu grein
þessari. Á myndinni er ekki sýnt hvar sett
var fyrir neðan stallinn latnesk áletrun, 3
tvíyrðingar eftir Skúla rektor Thorlacius:
Gratia, forma, genus, tituli, nummata potestas,
Formidant leges, mors inamata, tuas.
Caetera dum fugiunt, virtus post fatá perennat
Non perit ille, boni qvem periisse dolent,
Donec honor meritis, dum laus vitute paratur,
Ericii nomen Fama loqvetur anus.
(í ísl. þýð. B. Thorarensen:)
Vinsældir, fegurðin, frændafla her
frægðin og veldið af auði,
og nafnbóta glansinn í felurnar fer,
þá ferlegr nálægist dauði.
En komið á flótta þá allt þetta er,
ein varir manndyggð og lifir;
Deyr-at hinn látni, ef dapurleik sér
á dyggöunum leiði hans yfir.
Meðan at ráðvendn lof einhvör lér,
og lýða gagn nokkurs er metið,
Heitið Jón Eiríksson hvör öðrum tér,
þá heyra menn mæringa getið.
byggingarlist í allri húsagerð, ekki einung-
is á Kóngsbergi heldur héraðinu öllu. Til
eru eftir hann uppdrættir að stóru íbúðar-
húsi á Kóngsbergi, af þeirri gerð sem þá
tíðkaðist á heldri manna húsum. (Sjá mynd
3). Það var áríðandi fyrir Ólaf að sameina
hina fornu klassísku list svo vel sem unnt
yrði í timburhúsasmíðum í Noregi. Þessa
sér stað í frumteikningum hans að amt-
mannsstofunni (sjá mynd 4), sem reist var
eftir brunann er varð á Kóngsbergi, er
besti hluti bæjarins brann.
Áhugi Ólafs á íslenskum málefnum
Ólafur hafði ríkan áhuga á íslenskum
málefnum og hafði á þeim góða þekkingu.
Hann langaði hálfvegis til að taka þátt í
opinberum málefnum á íslandi. Stundum
hefur heimþráin gert honum hálfórótt
innanbrjósts auk umhyggjunnar fyrir vel-
ferð ættjarðarinnar. Skólamálin heima
voru í megnasta ólestri um 1800 og stjórnin
hafði breytt ýmsu.
Ólafur undi hag sínum ekki allskostar
vel og kom þar margt til, enda voru launa-
kjör hans ekki fyllilega viðunandi. Árið
1803 bötnuðu kjör hans nokkuð, því 17. júní
þ.e. var hann skipaður uppboðsstjóri (auc-
tionsforvalter) á Kóngsbergi, jafnframt því
sem hann hafði öll kennslustörfin á hendi.
Árin 1801 var Hólaskóli sameinaður
Skálholtsskóla en hann, auk biskupsstóls-
í bandalagi með Napóleón Frakklandskeis-
ara. Varð stríðið sem þá var hafið milli
Frakka og Breta til þess að samgöngur
voru að mestu leyti tepptar milli Noregs
og Danmerkur. Voru ríkin loks aðskilin
árið 1814 við friðarsamninginn í Kiel og
varð Noregur þá sjálfstætt ríki í sambandi
við Svíþjóð. Lítið er vitað um Ólaf og hans
hagi stríðsárin en hann hélt áfram störfum
sínum og einhvern tíma á þessu tímabili
gifti hann sig í annað sinn. Seinni kona
hans hét Birgithe (eða Berthe) Margareta
Willemann og mun hafa verið dóttir Erichs
Willemann, bakarameistara á Grænlandi
hjá Kristíaníu, eða náskyld honum. Þau
áttu saman fjögur börn, tvær dætur og tvo
sonu. Þessi seinni kona Ólafs var ung þegar
þau giftust og mun aðeins hafa verið rúm-
lega tvítug er hún gekk að eiga Ólaf en
hann rúmlega 30 árum eldri en hún. Er
hann giftist í seinna sinnið mun hann hafa
verið sæmilega efnum búinn. Stríðið og
gjaldþrot ríkisins virðast þó hafa kreppt
að honum sem mörgum öðrum, en árið
1814 var námuskólinn lagður niður. Ólafur
hélt þó uppboðsstjórastarfi sínu áfram og
bjó enn mörg ár á Kóngsbergi.
Árið 1818, var merkisár í ævi Ólafs Ól-
afssonar. Þá var hann kjörinn til að taka
sæti í stórþinginu sem fulltrúi fyrir Kóngs-
berg. Hann var settur í tvær nefndir,
aðalslaganefndina og námulaganefndina.
Síöustu æviárin
Vegna krýningar Karls Jóhanns konungs
Noregs og Svíþjóðar 1818 orti Ólafur langt
kvæði á latínu til konungs. Kvæðið var 39
tvíyrðingar og skiptist í 5 kafla. í 1. kaflan-
um, innganginum, er fögur náttúrulýsing
og lýst aðdáun og gleði náttúrunnar á
þessum mikla dýrðardegi, en í hinum köfl-
unum eru hátíðleg ávörp og hyllingar,
guðsblessun, fyrirbænir og heitorð, allt
mjög hátíðlegt og fallega framsett. Þurfti
höfundurinn sannarlega ekki að skammast
sín fyrir þetta tækifæriskvæði og konungur
hlaut að taka því vel, því hér var ekkert
smjaður. Fyrir munn skáldsins varar
Drottinn konunginn við smjaðrinu:
Assentatorem fugies, hic virus in ore
mellito, angvineum corde tegitqve dolum;
regibus, observes, est perniciosior omni,
subducit regi cor populoqve vafer.
(íísl. þýð.:)
Forðastu smjaðrarann fláa, hann felur í munni
sér ormstönn,
hunang hann hefur á vör, í hjartanu eitur og
svik.
Konungum, athugið, er hann ætíð hinn
skæðasti djöfull;
hugkænn úr hilmi og þjóð-hjartað hann
dregur á laun.
Að bragarlaunum gaf konungur Ólafi
Vasa-orðuna.
Eftir að náumskólinn á Kóngsbergi var
lagður niður árið 1814 hafði Ólafur aðeins
uppboðsstjóraembættið á hendi. Hann var
um hríð, árið 1821, settur bæjarfógeti á
Kóngsbergi. Árið eftir, 1822, fékk hann
lausn frá uppboðsstjóraembættinu með
fullum eftirlaunum. Þá fyrst var honum
send Vasa-orðan er konungur hugði honum
að bragarlaunum fyrir kvæðið til sín við
krýninguna 1818. Sama ár, 15. júní, 1822
var Ólafur kjörinn heiðursfélagi Kaup-
mannahafnardeildar Bókmenntafélagsins.
Eins og að framan var greint voru skóla-
málin ein heitust áhugamála Ólafs. Gremj-
an yfir framferði stjórnvalda með höfuð-
stofnanir ættjarðarinnar var bitur. Hann
hafði lengi sett sig gegn því að skólar
landsins Hólaskóli og Skálholtsskóli væru
sameinaðir og að málum yrði skipað á
þann hátt sem varð í kjölfar þess. I einu
af síðustu bréfum til Bjarna frænda síns
og amtmanns Þorsteinssonar, skrifar öld-
ungurinn enn, skjálfandi hendi og lýsir
vonbrigðum sínum með skipan skólamál-
anna og segir: „Iabitur ex oculis tunc
qvoqve gutta meis.“ (Hjarta míns harmur
er sár, hníga af augunum tár.)
Eftir að Ólafur var farinn frá embætt-
um, nær sjötugur að aldri lifði hann enn
tíu ár. Hann bjó áfram á Kóngsbergi fyrstu
árin og lifði við góða heilsu. í bréfi til
Bjarna amtmanns dags. 10. maí, 1823
kvartar hann þó um slappleika og þreytu.
Þótt seinni kona Ólafs væri um 30 árum
yngri en hann fór það svo, að hann lifði
hana. Hún andaðist 42 ára að aldri, 10.
febrúar, 1827.
Ekki er mikið vitað um síðustu æviár
Ólafs nema að hann bjó í Osló hjá börnum
sínum og dó þar hinn 20. janúar, 1832, 78
ára að aldri. Starfsárin voru þá orðin
mörg og störfin sem leyst höfðu verið af
hendi mikil og merkileg. Ólafur var góðum
og fjölbreyttum gáfum gæddur auk mikils
líkamlegs og andlegs atgerfis. Hann var
ættjarðarvinur og hafði brennandi áhuga
á úrlausnum vandamála þjóðarinnar.
Hefði hann haldið sig við laganámið eitt
og snúið heim að prófi loknu hefði hann án
efa orðið einn merkasti og nýtasti embætt-
ismaður landsins. En listhneigðin knúði
hann til náms í byggingarlist og í hennar
þágu fórnaði hann að mestu leyti kröftum
sínum og starfsorku, í framandi landi
fjarri ættjörð óg ástvinum. Hann var að
líkindum fyrsti lærði íslenski húsameistar-
inn þó aldrei nýttust hæfiieikar hans hér
á landi. Er leitt að hér skyldu ekki vera
til aðstæður á tímum ólafs að hann gæti
ausið af brunni þekkingar sinnar og hæfi-
leika til heilla þjóðarinnar. Urðu forlögin
til þess að þær aðstæður sköpuðust ekki
fyrr en á fyrri hluta þessarar aldar. Hófst
þá endurreisn í íslenskum byggingarmál-
um og eitt mesta framfaraskeið í sögu
íslendinga hélt innreið sína.
Helstu heimildir:
Matthías Þórðarson: íslenskir listamenn.
Reykjavík, 1925, bls. 21-79.
Aars Beretning for foreningen til Norske
Fortidsmindesmærkes bevaring, 78. aarg.,
1922, bls. 69-73 og 75.
Ævisaga Jóns Eiríkssonar, Kaupm.h.,
1828, bls. 148-154 og 63-64.
Bréf Ólafs Ólafssonar til ýmissa aðila,
sem geymd eru i Landsbókasafninu í
Reykjavík.
lÁmi Sigurdsson cr nemandi í Fjölbrautaskólanum í Breid-
holti.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 12. OKTÓBER 1985 1