Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1986, Blaðsíða 2

S T J KLLRJNJALJLFJLBJÆJiLLi
Ermaðurinn
aftur í miðdepli?
Skammtaeðlisfræðin gefur til kynna, að við
séum í rauninni miðdepill tilverunnar
Er jörðin miðja alheimsins?
Spumingin virðist fárán-
leg á þessum tímum
mennta og fræðslu, en
fyrir þúsund ámm var
svarið auðvitað já.
Nokkrir grískir heim-
spekingar héldu því fram, að jörðin snerist
um sólu, en hvaða auli sem var gat litið
upp til himins og séð, að þeir höfðu á röngu
að standa. Og þótt vísindin hafí í margar
aldir fært sönnur á hið gagnstæða em nú
þrátt fyrir allt nokkrir heimspekilega sinnað-
ir eðlisfræðingar og fleiri að gæla við þá
hugmynd, að jörðin okkar sé víst mikilvæg-
asta reikistjaman í alheimi. Að vissu leyti,
segja þeir, hafa sköpunarsinnar rétt fyrir
sér, og maðurinn er í miðdepli — en ekki
af því að Guð segi það, heldur vegna þess
að hin að því er virðist pottþéttu lögmál
skammtafræðinnar bera það með sér.
Fommenn drógu sínar ályktanir af aug-
ljósri staðreynd: Mennimir, með sinn mátt
til að ráða yfír öðmm dýmm og breyta
umhverfi sínu, vom greinilega mikilvægasta
tegundin, sem sköpuð hefði verið.
Vísindamenn fundu rök til stuðnings þess-
ari mannhverfu skoðun. Grísk-egypzki
stjörnufræðingurinn Ptolemeos byggði til
dæmis upp heimsmynd, þar sem jörðin var
í miðdepli, og hún naut almennrar hylli í
meira en þúsund ár.
Það var Kopemikus á 16. öld og Darwin
á hinni 19. sem endanlega viku okkur úr
sessi, þar sem var miðpunktur alheims.
Kopemikus hélt því fram, að hreyfíngar
himinhnatta væri hægt að skýra á einfald-
ari og nákvæmari hátt með því að ganga
út frá því, að jörðin væri eins og hver önn-
ur reikistjama, og sem slík snerist hún um
sólu. Og Darwin sýndi á sannfærandi hátt
fram á, hvemig mannkynið gæti hafa þró-
azt frá lægri lífverum án guðlegrar íhlutun-
ar.
Sú hugmynd, að jörðin sé eins og hver
önnur reikistjama (sem snúist um vissa
stjömu á vissri vetrarbraut), og að mann-
kynið sé eins og hver önnur dýrategund,
liggur til grundvallar flestum greinum
nútíma vísinda — og vissulega nútíma
stjömufræði og eðlisfræði. En nú þegar sú
grundvallarkenning hefur náð traustri fót-
festu, eru nokkrir vísindamenn teknir að
efast um hana aftur með því að varpa fram
hugmynd, sem kölluð hefur verið „hin mann-
hverfa kenning" (the anthropic principle).
Hún hefur verið framreidd með tvenns
konar bragði, ef svo má segja, mildu og
sterku. Hin mildari skírskotar til þeirrar
staðreyndar, að alheimur hafí í vissum skiln-
ingi tekið sig saman um að skapa okkur.
Ef vissar eðlisfræðilegar stærðir væru að-
eins örlítið öðmvísi, myndum við alls ekki
vera til. Ef til að mynda segulaflið (sem
veldur því, að róteindir í frumeindarkjama
leita burt, en rafeindir leita að kjamanum)
væri ofurlítið sterkara eða veikara, myndu
þau efni, sem við erum gerð af, ekki vera
til. Ef jörðin væri svolítið fjær eða nær sólu,
væmm við ekki til. Og svo framvegis.
Þessari gerð kenningarinnar er ekki svo
erfítt að mæta. Við getum alltaf eftir á
fundið dæmi um afar ósennilega hluti, sem
gerðust eigi að síður. Ef maður lokar augun-
um og kastar pílu í vegg til dæmis lendir
hún einhvers staðar á veggnum. En áður
en maður kastaði, vom líkumar yfírgnæf-
andi gegn því, að maður hitti einmitt á
þennan punkt. En maður hitti samt á hann,
og hvað með það?
En svo er hin sterkari gerðin af kenning-
unni, sem ætti að vera erfiðara að kyngja,
og hún er þess efnis, að alheimurinn sé til,
af því að við séum til. Það myndi vera
auðvelt að vísa þessu á bug með einföldum
rökum heilbrigðrar skynsemi, en það er sú
afstaða, sem hinir jarðhverfu heimsmyndar-
fræðingar tóku einnig, og þeir reyndust
hafa á röngu að standa. Þessi kenning kem-
ur þó allténd frá hinum kynlega heimi
skammtafræðinnar, þar sem heilbrigð skyn-
semi er tæpast velkomin.
Eitt af því, sem skammtafræðin boðar
og virðist svo fávíslegt, er að skoðandinn
skapi það fyrirbæri, sem skoðað er, að
minnsta kosti hvað varðar öreindir og
kjama. Til samlíkingar er oft vitnað í katt-
ar þversögn Schrödingers. Maður ímyndar
sér kött í lokuðum, ógegnsæjum kassa. Inni
í kassanum er geislavirkt efni. Það eru jafn-
ar líkur á því, að ein af frumeindum þess
muni sundrast á hverri klukkustund. Ef það
skeður, mun hamar falla og bijóta smá-
flösku með eiturgasi. Gasið sleppur út og
drepur köttinn.
Maður lætur köttinn í kassann og bíður
í klukkutíma. Bijóstvitið segir manni, að
að klukkutíma liðnum sé kötturinn annað
hvort dauður eða lifandi. — Það kemur í
ljós, þegar maður opnar kassann. Skammta-
kenningin segir, að kötturinn sé bæði lifandi
og dauður á sama tíma. Það er ekki fyrr
en maður hefur opnað kassann og litið í
hann, sem það verður á annan hvom veg-
inn. Skoðandinn skapar niðurstöðuna.
Þetta atriði, sem virðist eiga við um ör-
eindir og kjarna, er bókstaflega rétt, hvað
varðar alheiminn, segja heimspekingamir
sem halda fram hinni sterkari gerð hinnar
mannhverfu kenningar, en meðal þeirra er
jafnfrægur eðlisfræðingur og John Wheeler.
Tilvera okkar sem skoðenda er nauðsynleg
forsenda alls annars. Ef það er rétt, er
maðurinn miðlægari í alheimi en jafnvel
hörðustu mannrembu heimspekingar forn-
aldar gátu látið sér til hugar koma.
Sv.Asg. þýddi úr „Science Digest".
M ISI U
H O R N
Hvað vildirðu
verða?
EFTIRJÓNÚRVÖR
Varstu strax í æsku ákveðinn í
því að verða skáld? Svo spurði
mig Sveinn Einarsson fyrir
skömmu í útvarpsviðtali.
Frá því ég var tólf ára hefur mér
verið ljóð í huga, svaraði ég allsóvið-
búinn. Og það var satt. Þá byijaði ég
að yrkja. En ég hefði getað svarað öðm-
vísi, komið Sveini og hlustendum á
óvart. Ég var þegar innan við tvítugt
kallaður eitt af ungu skáldunum og hélt
þeim titli kannski lengur en margir jafn-
aldrar mínir. En mér fannst sjálfum það
heiti of hátíðlegt. Ég nefndi mig rithöf-
und og blaðamann. Síðar ritstjóra, þegar
mér fannst það vera orðið viðeigandi.
Það var löngu seinna, að mér fannst ég
geta sagt: Við skáldin.
LEIKARINN
En ég varð fyrst leikari, lét fyrst á
mér bera á leiksviði, líklega 14—15 ára.
Fyrsta minning mín um listræna hrifn-
ingu var frá alþýðlegri leiksýningu í
leikfímisal bamaskólans á Patreksfírði,
þar sem ég ólst upp. Það var kvenfélag-
ið heima, sem að henni stóð, og jeikritið
var Happið eftir Pál J. Árdal. Ég man
bara eftir einum leikendanna. Það var
kerling, sem mér þá fannst vera, og hún
átti raunar heima í öðrum enda þess
húss, sem var æskuheimili mitt. Ég mun
hafa verið sjö eða átta ára gamall.
Þessi kona, sem hreif mig svona með
list sinni, var í hversdagsleika sínum
engin fegurðardís, heldur fyrst og fremst
kvenskörungur, feitlagin og heldur stór-
skorin í andliti og vaxtarlagi. Hún var
greind og mikill aðdáandi Bríetar Bjam-
héðinsdóttur og Torfhildar Hólm,
nokkurskonar sambland af þeim.
í rauninni var hún ekki mikið eldri
en móðir mín, því hún átti böm á líkum
aldri og hún. En andstæða hennar í öllu.
Móðir mín lét aldrei sjá sig á skemmti-
samkomum, hvað þá uppi á leiksviði.
Hún var iíka fyrirferðarlítil falleg kona
og ung, fannst mér alla tíð, uns hún
varð gömul. En fáum árum eftir að þetta
var, hafði ég þegar öðlast mikla
lífsreynslu. í fjarveru fóstra míns, var
húsendinn okkar og allt sem við áttum,
boðið upp vegNa verslunarskuldar. Og
urðum að taka okkur fari, mæðgur og
tvö böm, með Esjunni til annars þorps,
Onundarfjarðar, þar sem fóstri minn var
beykir við síldarverksmiðjuna á Sól-
bakka. Eftir skamma hríð vorum við
aftur komin til Patreksfjarðar, enn fá-
tækari, ef það var hægt, en þegar við
hröktumst úr heimahögunum. Heims-
kreppan fræga var komin til íslands í
öllu sínu veldi.
ÞJÓFALEITIN
En á þessum árum, síðan ég sá Happ-
ið á sviði, hafði ótrúlega margt gerst í
lífi mínu og fósturforeldra minna. Inn í
skrifstofu sfldarverksmiðjunnar var brot-
ist um nótt og öllum peningunum, sem
þar vom stolið.
Og það þótti sjálfsagt að byija á því
að gera þjófaleit í aðsetursstað okkar
aðkomufólksins. Heldur óhugnanleg
æskuminning. Það var leitað í rúmum
okkar og hirslum, jafnvel litið inn í útik-
amarinn. Ekkert fannst og málið upp-
lýstist aldrei. Ég minnist þess, að það
þótti sérstætt við þetta innbrot, að gler-
brotin úr brotna glugganum lágu flest
úti í garði, eins og slegið hefði verið í
rúðuna innanfrá.
VIÐURKENNINGIN GÓÐ
En á Flateyri við Önundarfjörö komst
ég aftur í kynni við leiklistina og enn
voru það kvenfélagskonur sem að sýn-
ingunni stóðu. Tvær konur léku meira
að segja aðalkarlmennina í leiknum,
læknisfrúin, hin föngulegasta kona, var
í gervi Ofvitans í Oddasveit og reyndi
að syngja með dimmum rómi skemmti-
legar vísur og ung kona, sem var
Álfsdóttir lék elskhuga, og hafði gleymt
að útvega sér karlmannsskó, svo það var
dálítið vandræðamál og mér minnisstætt.
Þetta voru raunar tvö leikrit og hét
annað þeirra Hættuleg tilraun. Þegar
ég var orðinn 14—15 ára vestur á Pat-
reksfírði var ég auðvitað kominn á kaf
í félagsstarfsemi og hafði þar forustu
um leiksýningu. Ég tók mig þá til og
skrifaði eftir minni þetta leikrit um
hættulegu tilraunina, sem ég hafði séð
á Flateyri. Og það var víst ekki tilviljun,
að ég lék sjálfur aðalhlutverkið. Þetta
blessaðist svo vel að fyrrum aðalleikari
plássins, Sighvatur, afí samnefnds al-
þingismanns, sem síðar varð, sagði: —
Jón er bara ágætur leikari.
Þetta var mikil uppörvun. Ég gerði
þetta oftar og lét mig raunar dreyma
um frama á þessu sviði. Síðan hef ég
alla tíð haft mikinn áhuga á leiklist.
En það er best að ég endi þennan
pistil á viðbótargorti. Áður en við flutt-
umst frá Flateyri var ég kominn á tíu
ára aldur og ég átti að byija í barna-
skóla næsta haust, því í hópi þeirra
bama, sem vom prófuð vorið áður. Var
þetta mín fyrsta mannraun. En þegar
henni var lokið stóðum við tveir jafnaldr-
ar úti á dyrahellu skólans. Hann hét
Jóhannes Snorrason og var sonur skóla-
stjórans. Hann rétti mér stóran kandís-
mola og sagði: Við vomm bestir.
Ég hafði aldrei fengið aðra eins viður-
kenningu og hún kom mér á óvart.
Skömmu síðar var ég horfínn af þessum
slóðum og Jóhannes raunar líka nokkm
seinna. Faðir hans gerðist skólastjóri á
Akureyri. Gamla manninn hitti ég svo
hér í Reykjavík aldraðan mjög og sagði
honum þessa sögu.
Við Jóhannes urðum báðir nafnkunnir
menn. En vegir okkar hafa ekki legið
saman síðan við vomm strákar.
JÓN ÚR VÖR