Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.1986, Blaðsíða 12

Heimsmynd
á hverfanda hveli
Frá hugmyndum Fornegypta til sólmiðjukenningar Kópernikusar
ristóteles fæddist í borginni Stagíra í Make-
dóníu árið 384 fyrir Krist. Hann var þó af
grískum ættum enda var Stagíra byggð
grískum landnemum. Faðir hans var læknir,
meðal annars lífiæknir Makedóníukonungs.
Sautján ára að aldri hélt Aristóteles til
Aþenu til náms við Akademíu Platóns, sem
laut þá ýmist forystu meistarans sjálfs eða
Evdoxosar. Aristóteles var við nám og störf
í Akademíunni í 20 ár samtals, þar til Plat-
ón andaðist árið 347. Filippus annar
Makedóníukonungur var þá sem óðast að
seilast til valda í Grikklandi og olli flokka-
dráttum meðal Grikkja. Vegna uppruna síns
var Aristóteles talinn til fylgismanna Filipp-
usar og sá sér því þann kost vænstan að
hverfa á braut þegar Platóns naut ekki leng-
ur við. Hann fór ásamt nokkrum samstarfs-
mönnum til Litlu-Asíu og síðar til Lesbos.
Hann hélt áfram fræðastörfum sínum á
þessum tíma og eignaðist nánasta_ vin sinn
og samverkamann, Þeófrastos. Arið 343
bauð Filippus Aristótelesi að vera kennari
sonar síns, Alexanders, sem var þá 13 ára.
Hann þá boðið og fluttist til höfuðborgar
Makedóníu og síðar til heimaborgar sinnar,
Stagíra. Filippus hefur ekki valið syni sínum
þennan kennara sakir frægðar því að Aristó-
teles var um sína daga aðeins einn af
mörgum spekingum Grikkja. Hann varð
ekki öðrum frægari fyrr en um þremur öld-
um síðar þegar rit hans hlutu loks verðuga
meðferð í útgáfu. Platón var á hinn bóginn
frægur og dáður þegar á miðjum aldri.
Hvað sem þessu líður má telja líklegt að
Aristóteles og kennsla hans hafi haft tals-
verð áhrif á hinn unga konungsson.
Arið 336 var Filippus konungur myrtur
og Alexander tók við völdum. Ári síðar
hafði hann lokið við að leggja Grikkland
undir Makedóníu og Aristóteles sneri aftur
til Aþenu. Hann stundaði þá kennslu og
rannsóknir í Lýkeion í hlíðum Lýkabettos-
fjalls sem gengur næst Akrópólis af hæðum
Áþenuborgar. Hvort sem þar hefur verið
um að ræða eiginlegan skóla eða ekki, sér
hans enn stað í orðinu „lyceum" í nokkrum
tungumálum á okkar dögum. Sumir telja
Lykeion hafa verið fyrstu vísindastofnun
Vesturlanda. Árið 323 dó Alexander austur
í Babýlon og Aristótelesi varð ekki lengur
vært í Aþenu. Var hann meðal annars
ákærður fyrir guðlast því að hann átti að
hafa líkt vini sínum við guði í erfiljóði. Er
sagt að hann hafi kvatt Aþenuborg með
þeim orðum að hann ætlaði ekki að láta
Aþenubúa syndga í annað sinn gegn heim-
spekinni. Hann andaðist ári síðar, 322 fyrir
Krist, 63 ára að aldri.
Kristall Og Vélfræði
Aristóteles vildi koma einhvers konar afl-
fræði eða vélfræði inn í spilið og fá að vita
BÓKARKAFLIEFTIR ÞORSTEIN VILH JÁLMSSON
Meðal nýrra bóka um þessar mundir er fyrra bindi bókarinnar
„Heimsmyndáhverfanda hveli“eftirÞorstein Vilhjálmsson
eðlisfræðing. íbókinni segirfrá frumbernsku
stjörnufræðinnar hjá Fornegyptum og Babýloníumönnum.
Þá erfjallað um hugmyndir Forngrikkja um heimsmynd,
sól, tungl ogstjörnur. Þarfinnum viðbæði„töluríbland
við tröllin“, kristalshvelogkrafta. Síðan ersagtfrá
viðhorfum kirkjufeðranna til grískrarþekkingar ogfrá
breyttri afstöðu kirkjunnar til vísinda og fræða eftir að hún
festist/sessi. Einnigkemur fram hvernigarabar á miðöldum
héldu arfi Forngrikkja til skila til okkar. Rakinn er
aðdragandinn að byltingu Kópernikusar á síðmiðöldum.
Síðasti kafliþessa bindis fjallar um endurreisn og
upphaf nýaldar og um pólska stjarnfræðinginn
Nikulás Kópernikus, hvað honum gekk til með
sólmiðjukenningu sinni oghvernighún kom frá
hans hendi.
Ísíðara bindi, sem kemur útá næsta ári, verður
sagan rakin áfram fram yfir daga Newtons eða
fram á 18. öld, en þá má segja að „byltingu
Kópernikusar“ hafi lokið.
Við grípum hér niður í fyrra bindi bókarinnar
þar sem búið er að segja frá fyrstu hugmyndum
Forngrikkja um að sól, tungl ogþekktar
reikistjörnur sætu á einhvers konar kúlum. Þessar
kúlur áttu allar að hafa miðju íjörð sem var um
leið miðja alheimsins (jarðmiðjukenning). Þær
snerusthver innan íannarri um ása sem lágu allir
um miðjuna en höfðu mismunandi stefnur. Meðþess
konar kúlnakerfi mátti líkja allvel eftir þeim
hreyfingum himinhnattanna sem menn sáu með berum
augum. Við heyrum nánar um hinn fræga forngríska
speking, Aristóteles, oghugmyndir hans um kristalshvel
og krafta.
Höggmynd sem talin er af Aristótelesi.
Þessi mynd mun hafa verið í tíð Kládíusar Rómarkeisara (41—54)
eftir fyrirmynd sem Alexander mikli lét gera Aristótelesi til heið-
urs. Myndin er nú geymd í Listasafni Vínarborgar.
hvaðan kúlumar fengju hreyfíngu sína.
Þótti honum þá liggja beinast við að þær
væru úr einhverju tilteknu efni, til dæmis
kristal, og snertu hver aðra með einhvers
konar vélbúnaði sem sæi um snúninginn.
En að öðru leyti verðum vér sumpart að
kanna hlutina sjálfír og sumpart að læra
af öðrum könnuðum, og ef þeir sem
rannsaka þetta efni mynda sér skoðun
öndverða þeirri sem vér höfum nú sett
fram, þá verðum vér vissulega að virða
báða aðila en fylgja þeim sem fer nær
réttu lagi.
Hvort sem kúlumar eru fleiri eða færri,
þá er hér komin einföld og aðgengileg
grunnhugmynd er getur skýrt nánast öll
fyrirbæri á stjömuhimninum, önnur en þau
sem við tengjum nú á dögum við fjarlægðar-
breytingar. Og með viðbót Aristótelesar er
ekki aðeins um að ræða svokallaða stærð-
fræðilega ímynd, heldur einnig eðlisfræði-
lega eða vélfræðilega: Það fylgir nú sögunni
hvernig hreyfingin flyst frá einni kúlu til
annarrar, þannig að við getum að minnsta
kosti hæglega gert okkur það í hugarlund.
En hér hangir fleira á spýtunni sem er
ekki síður áhugavert og afdrifaríkt í hug-
myndasögu mannanna, auk þess sem það
varpar ljósi á starfshætti vísinda. Imynd eða
líkan þeirra Evdoxosar og Aristótelesar af
stjörnuhimninum var nefnilega ekkert ey-
land í hugmyndaheiminum, heldur tengdist
hún óijúfanlega því heildarkerfi sem Aristó-
teles smíðaði sjálfum sér og öðrum til að
átta sig á umheiminum næstum eins og
hann lagði sig. Heildarheimsmynd hins
gríska heimspekings og náttúrufræðings var
þvflík völundarsmíð og hafði slíkt aðdráttar-
afl að hún naut í aðalatriðum almennrar
hylli næstum tvö þúsund árum eftir að höf-
undurinn var uppi.
Heildarkerfi
Áhugi okkar hér og nú beinist einkum
að þeim skika í landi þekkingar og hug-
mynda sem kenndur er við stjörnufræði nú
á dögum. Við getum þó ekki leyft okkur
þann munað að verða algerir stjömuglópar
því að það hefur ýmislegt gerst á næstu
landareignum við stjömufræðina sem hefur
skipt miklu um þróun hennar. Og þetta á
ekki síst við þegar fjallað er um Aristóteles
sem hafði einmitt sitthvað fram að færa
um nágrannajarðimar, til dæmis um efna-
fræði og eðlisfræði.
Margir munu kannast við kenningu Ar-
istótelesar og annarra forngrískra spekinga
á undan honum, um frumefnin fjögur, jörð,
vatn, loft og eld. Þessi fmmefni eða höfuð-
skepnur er að finna í mismunandi hlutföllum
í öllum jarðneskum efnum. í eðli þeirra
hvers um sig er fólgin hneigð til að leita
hvert á sinn stað í henni verslu. Þannig
leitar fmmefnið jörð inn að miðju jarðarinn-
ar sem er um leið miðja alheimsins, og þarf
því ekki að „skýra“ slíka hneigð neitt nán-
ar. Hið sama á við um öll blönduð efni þar
sem frumefnið jörð er yfirgnæfandi, til að
mynda alla þunga hluti: Þeir falla inn að
miðju jarðar eins langt og þeir komast.
Fmmefnið vatn hefur sömu náttúm að þessu
leyti en þó ekki eins sterka. Staður þess er
því ofar en jarðarinnar. Loft leitar aftur á
móti burt frá miðjunni, það er að segja upp
á við, að minnsta kosti miðað við fyrrnefndu
frumefnin tvö. Eldurinn hefur sterkasta til-
hneigingu af frumefnunum fjórum til að
stíga upp. Honum er eðlilegast að vera efst
uppi undir hvelfingunni sem skilur að
jarðríki og himna, hérna megin tungls.
Þannig er til dæmis auðskilið að vatnsgufa
leitar upp því að þá hefur nógu miklum eldi
verið bætt í vatnið til þess að náttúra elds-
ins nái yfirhöndinni.
Á tímum Aristótelesar hafði fimmta
frumefnið bæst í hópinn, eisan (eterinn).
Hana er þó eingöngu að finna á himnum,
nánar tiltekið handan tungls, og blandast
hún því ekki hinum fmmefnunum. Hún er
þar á óþvingaðri og óaflátanlegri hring-
hreyfingu ásamt himintunglunum. Þessari
12